رقابت بینگونهای: جنگل زندگی
رقابت بینگونهای چیست؟
تصور کنید در یک باغچه کوچک، هم بوتههای گوجهفرنگی و هم علفهای هرز مختلف در حال رشد هستند. همه آنها برای زنده ماندن به آب، نور خورشید و مواد مغذی خاک نیاز دارند. این وضعیت دقیقاً همان رقابت بینگونهای[1] است که در آن اعضای گونههای مختلف (مثلاً گوجهفرنگی و علف هرز) برای منابع محدود مشترک با هم رقابت میکنند. این نوع رقابت یکی از مهمترین روابط بین جانداران در طبیعت است.
یک نکته جالب این است که معمولاً رقابت درونگونهای (رقابت بین اعضای یک گونه) از رقابت بینگونهای شدیدتر است، چون نیازهای افراد یک گونه کاملاً یکسان است. اما این به معنای بیاهمیتی رقابت بین گونهها نیست. برعکس، این رقابت تأثیر زیادی بر پراکندگی و فراوانی گونهها در طبیعت دارد.
گونههای مختلف رقابت چگونه انجام میدهند؟
جانداران برای به دست آوردن سهم خود از منابع محدود، راههای مختلفی در پیش میگیرند. این راهها را میتوان در سه گروه اصلی دستهبندی کرد:
| نوع رقابت | شرح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| رقابت تداخلی[2] | برهمکنش مستقیم و فیزیکی. در این نوع، افراد گونههای مختلف مستقیماً برای منبع میجنگند یا یکدیگر را از آن دور میکنند. | شیرها و کفتارها که بر سر لاشه طعمه با هم درگیری مستقیم پیدا میکنند. یا دو درخت بلند که شاخههایشان برای نور درهم میرود. |
| رقابت استثماری[3] | برهمکنش غیرمستقیم. در اینجا یک گونه بهطور کارآمدتری از منبع استفاده میکند و چیزی برای رقیب باقی نمیگذارد. | گونهای از شتهها که شیره گیاه را میمکند و عملاً چیزی برای گونههای رقیب شته باقی نمیگذارند. مانند گروهی از دانشآموزان که تمام قطعات یک پازل را قبل از دیگران بردارند. |
| رقابت آشکار[4] | رقابت از طریق یک دشمن مشترک. افزایش جمعیت یک گونه، باعث افزایش تعداد شکارچی مشترک و در نتیجه شکار شدن بیشتر گونه رقیب میشود. | اگر موشهای صحرایی (گونه A) زیاد شوند، ممکن است تعداد مارها (شکارچی C) نیز زیاد شود. این مارها همزمان از جوجهتیغیها (گونه B) نیز تغذیه میکنند و جمعیت آنها را کاهش میدهند. |
تأثیر رقابت بر شکلگیری زندگی
رقابت بینگونهای فقط یک "جنگ" ساده نیست؛ این فرآیند میتواند منجر به تغییرات شگفتانگیز و سازگاریهای هوشمندانه در جانداران شود. یکی از مهمترین نتایج آن، تقسیمبندی منابع[5] است. در این حالت، گونههای رقیب برای کاهش رقابت مستقیم، روشهای استفاده از منابع را بین خود تقسیم میکنند.
نتیجه دیگر رقابت، انتخاب طبیعی است. گونههایی که نمیتوانند در رقابت موفق شوند یا جمعیت آنها کاهش مییابد یا مجبور میشوند به منطقه دیگری مهاجرت کنند. از طرفی، این رقابت میتواند محرکی برای تکامل باشد. برای مثال، گیاهانی که در سایه درختان بلندتر رشد میکنند، ممکن است به تدریج ویژگیهایی مانند برگهای پهنتر برای جذب نور بیشتر در خود توسعه دهند.
رقابت در عمل: از باغچه تا جنگل
میتوان نمونههای رقابت بینگونهای را در همه جای طبیعت و حتی محیط زندگی خودمان مشاهده کرد:
- در حیاط مدرسه: چمنها، قاصدکها و دیگر علفهای هرز برای فضای خاک، آب و نور با هم رقابت میکنند. اگر به یک تکه چمن نگاه کنید، میبینید که گیاهان بلندتر سایهانداز میشوند و رشد گیاهان کوتاهتر را محدود میکنند.
- در آکواریوم: اگر دو گونه ماهی مانند گوپی و مولی در یک تانک کوچک باشند و هر دو از یک نوع غذا (مثلاً جلبک) تغذیه کنند، بین آنها رقابت استثماری به وجود میآید. ماهیهایی که سریعتر غذا میخورند، ممکن است غذای کافی برای دیگری باقی نگذارند.
- در جنگل: درختان بلند مانند بلوط و افرا برای رسیدن به نور خورشید با هم رقابت میکنند. درختی که بلندتر رشد کند، نور بیشتری جذب میکند و رشد درختان کوتاهتر در سایه آن را محدود میسازد. همچنین، شکارچیانی مانند یوزپلنگ و شیر که هر دو از طعمههای مشابه مانند غزال تغذیه میکنند، با هم در رقابت هستند.
پرسشهای مهم و اشتباهات رایج
خیر. این یک اشتباه رایج است. همانطور که در جدول دیدیم، رقابت میتواند غیرمستقیم باشد (رقابت استثماری). گاهی حتی دو گونه ممکن است یکدیگر را نبینند، اما یکی با مصرف کردن منابع، شانس بقای دیگری را کاهش دهد. مانند دو تیم در یک مسابقه که همزمان اما جداگانه در حال تکمیل یک پروژه هستند؛ تیمی که زودتر تمام کند، برنده میشود بدون اینکه مستقیماً با تیم دیگر درگیر شود.
نه لزوماً. طبیعت راهحلهایی دارد. گونهها ممکن است با تقسیمبندی منابع (مانند شکار در زمانهای مختلف روز) یا با تکامل و یافتن روشهای جدید بهرهبرداری از محیط، در کنار هم به زندگی ادامه دهند. گاهی نیز فشار رقابت باعث میشود یک گونه به منطقه جغرافیایی جدیدی مهاجرت کند.
بله، کاملاً متفاوت است. در رابطه شکار و شکارچی، یک گونه (شکارچی) مستقیماً گونه دیگر (شکار) را میخورد. اما در رقابت، دو یا چند گونه برای به دست آوردن منبع سومی (مانند غذا، آب، نور) که خارج از خودشان است، با هم مقابله میکنند. برای مثال، دو گونه شیر و کفتار برای خوردن یک غزال (منبع غذا) با هم رقابت میکنند، در حالی که رابطه شیر با غزال، رابطه شکار و شکارچی است.
پاورقی
1. رقابت بینگونهای (Interspecific Competition): رقابتی که بین افراد متعلق به گونههای مختلف زیستشناسی رخ میدهد.
2. رقابت تداخلی (Interference Competition): نوعی رقابت که در آن افراد بهطور مستقیم و فیزیکی برای دستیابی به یک منبع با هم درگیر میشوند.
3. رقابت استثماری (Exploitative Competition): نوعی رقابت غیرمستقیم که در آن یک موجود زنده با مصرف کردن یک منبع مشترک، دسترسی دیگران به آن را کاهش میدهد.
4. رقابت آشکار (Apparent Competition): نوعی رقابت که در آن دو گونه بهواسطه داشتن یک شکارچی یا انگل مشترک، بهطور غیرمستقیم بر جمعیت یکدیگر اثر منفی میگذارند.
5. تقسیمبندی منابع (Resource Partitioning): فرآیندی که در آن گونههای رقیب با استفاده از منابع در مکانها، زمانها یا روشهای مختلف، رقابت بین خود را کاهش میدهند.
