رقابت درونگونهای: نبردی برای ادامهٔ زندگی
رقابت درونگونهای چیست و چرا رخ میدهد؟
همهٔ موجودات زنده برای زنده ماندن و تولیدمثل به منابعی مانند غذا، آب، نور و مکان زندگی نیاز دارند. مشکل اینجاست که در یک محیط، مقدار این منابع محدود است. رقابت درونگونهای1 هنگامی رخ میدهد که افراد متعلق به یک گونه، برای دستیابی به این منابع کمیاب با هم رقابت کنند. برای مثال، تمام سنجابهای یک جنگل برای پیدا کردن بلوط با هم رقابت میکنند، یا تمام نهالهای یک گونه درخت در یک منطقه برای رسیدن به نور خورشید با هم رقابت دارند.
شرط اصلی برای وقوع این نوع رقابت، محدود بودن منبع است. اگر منابع به اندازهٔ کافی و برای همهٔ افراد موجود باشد، رقابتی در کار نیست و جمعیت میتواند به سرعت رشد کند. اما در طبیعت، منابع بینهایت نیستند. بنابراین با افزایش جمعیت یک گونه، رقابت بین اعضای آن شدت میگیرد و در نهایت، رشد جمعیت کند شده و متوقف میشود.
انواع رقابت درونگونهای: از دعوا تا تقسیم غذا
رقابت درونگونهای به دو روش اصلی اتفاق میافتد: مستقیم (رقابت تداخلی) و غیرمستقیم (رقابت بهرهبرداری).
| نوع رقابت | توضیح | مثال ملموس |
|---|---|---|
| رقابت مستقیم (تداخلی) | افراد مستقیماً با یکدیگر برخورد فیزیکی یا رفتاری دارند تا رقیب را از منبع دور کنند. این میتواند شامل جنگیدن، نمایشهای تهدیدآمیز یا علامتگذاری قلمرو باشد. | درگیری دو گوزن نر برای تصاحب یک قلمرو یا جفت. سگهایی که با پارس کردن یا ایستادن در حالت دفاعی، سگ دیگری را از نزدیک شدن به غذا یا استخوانش میترسانند. |
| رقابت غیرمستقیم (بهرهبرداری) | افراد بدون مواجههٔ مستقیم، از یک منبع مشترک استفاده میکنند و با کاهش مقدار آن، شانس بقای دیگران را کم میکنند. ممکن است حتی همدیگر را نبینند. | کرمهای ابریشمی که روی یک برگ درخت توت زندگی میکنند. هرچه تعدادشان بیشتر باشد، برگ سریعتر تمام میشود و غذای کمتری برای هر کدام باقی میماند. ماهیهای کوچک یک رودخانه که همگی از پلانکتونهای آب تغذیه میکنند. |
همچنین، نحوهٔ تقسیم منابع در جمعیت میتواند به دو شکل باشد: رقابت تسلیحاتی و رقابت تصادفی. در رقابت تسلیحاتی (مانند فیلهای دریایی نر)، افراد قویتر یا مسلط، سهم بیشتری از منبع (مانند جفت) را به خود اختصاص میدهند و افراد ضعیفتر چیزی به دست نمیآورند. در رقابت تصادفی (مانند هزارپاهای یک باغ)، منبع بین همه تقسیم میشود، اما ممکن است مقدار آن برای هر فرد آنقدر کم باشد که هیچکس نتواند به خوبی رشد کند یا زنده بماند.
پیامدها و نتایج رقابت درونگونهای در طبیعت
این رقابت سرنوشتساز، چند نتیجهٔ مهم و قابل مشاهده در طبیعت دارد:
۱. تنظیم جمعیت: مهمترین نقش رقابت درونگونهای، کنترل تعداد افراد یک گونه است. وقتی جمعیت از حدی بیشتر شود، رقابت شدید باعث میشود برخی افراد از گرسنگی بمیرند، نتوانند تولیدمثل کنند یا مجبور به ترک آن منطقه شوند. به این ترتیب جمعیت دوباره کاهش یافته و با منابع محیط هماهنگ میشود. دانشمندان به حداکثر تعداد افراد یک گونه که یک محیط میتواند در درازمدت نگه دارد، ظرفیت برد2 میگویند.
۲. کاهش نرخ رشد: با افزایش تراکم جمعیت، منابع کمتر میشود و در نتیجه متوسط سلامت و توانایی تولیدمثل افراد (سازواری3) کاهش مییابد. این موضوع باعث میشود سرعت رشد جمعیت کم شود و در نهایت متوقف گردد.
۳. ایجاد رفتارها و ویژگیهای جدید: رقابت میتواند باعث فرگشت صفات خاصی شود. برای مثال، در جمعیتهایی که رقابت برای قلمرو شدید است، ممکن است افراد پرخاشگرتر یا بزرگجثهتر موفقتر باشند و این صفات در نسلهای بعدی بیشتر دیده شوند. یا گیاهانی که سریعتر رشد میکنند تا به نور برسند، شانس بیشتری برای بقا دارند.
این فرمول ساده، مدل رشد لجستیک نام دارد و چگونگی تأثیر رقابت درونگونهای بر جمعیت را نشان میدهد. در این فرمول، K همان ظرفیت برد محیط است. وقتی جمعیت (N) خیلی کمتر از K باشد، رشد سریع است. هرچه N به K نزدیکتر میشود، عامل $(K-N)/K$ کوچکتر شده و رشد کند میشود تا در نهایت در نقطهٔ K متوقف شود.
مثالهایی از زندگی روزمره و محیط اطراف
برای درک بهتر این مفهوم، به این مثالهای آشنا از اطرافمان توجه کنید:
در حیوانات:
- گیاهان باغچه: اگر چند نهال گوجهفرنگی را خیلی نزدیک به هم بکارید، پس از مدتی ریشههای آنها برای جذب آب و مواد غذایی و ساقههایشان برای دریافت نور خورشید با هم رقابت میکنند. در نتیجه، ممکن است هیچکدام به اندازهٔ کافی بزرگ و پربار نشوند.
- سگهای محله: سگها برای حفظ قلمرو خود (مثلاً یک کوچه یا پارک مشخص) با سگهای دیگر رقابت میکنند. این رقابت میتواند به صورت پارس کردن، نمایش دندانها یا حتی درگیری فیزیکی باشد.
- مورچهها: در یک لانهٔ مورچه، همهٔ کارگران برای جمعآوری غذا تلاش میکنند. اگر منابع غذایی اطراف لانه محدود باشد، رقابت غیرمستقیم بین آنها شکل میگیرد.
در گیاهان: درختان یک جنگل انبوه برای رسیدن به نور خورشید که از لابهلای شاخ و برگ به پایین میآید، با هم رقابت میکنند. درختان بلندتر که تاج گستردهتری دارند، نور بیشتری جذب میکنند و درختان کوتاهتر در سایهٔ آنها ممکن است رشد کمتری داشته باشند.
پرسشهای رایج و اشتباهات متداول
- شرکتکنندگان: در رقابت درونگونهای، رقبا همگی از یک گونه هستند (مثلاً همهٔ کبوترها). در رقابت بینگونهای، رقبا از دو گونهٔ مختلف هستند (مثلاً روباه و گرگ که هر دو ممکن است برای شکار خرگوش رقابت کنند).
- شدت رقابت: چون اعضای یک گونه نیازهای کاملاً یکسانی دارند، رقابت بین آنها معمولاً شدیدتر و مستقیمتر از رقابت بین دو گونه با نیازهای اندکی متفاوت است.
جمعبندی
رقابت درونگونهای یک نیروی بنیادی در طبیعت است که وقتی منابع محدود میشود، بین اعضای یک گونه آغاز میگردد. این رقابت میتواند به صورت مستقیم (مانند درگیری فیزیکی) یا غیرمستقیم (مانند مصرف یک منبع مشترک) باشد. مهمترین نتیجهٔ این رقابت، تنظیم طبیعی جمعیت و جلوگیری از رشد بیرویهٔ آن است که در نهایت به حفظ تعادل در بومسازگان کمک میکند. از دعوای دو گربه بر سر غذا تا رقابت نهالها برای نور، نمونههای روزمره این مفهوم اکولوژیک مهم هستند.
پاورقی
1رقابت درونگونهای (Intraspecific Competition): رقابتی که بین افراد متعلق به یک گونهٔ واحد اتفاق میافتد.
2ظرفیت برد (Carrying Capacity - K): حداکثر تعداد افراد یک گونه که یک محیط خاص میتواند در درازمدت، با توجه به منابع موجود، پشتیبانی کند.
3سازواری (Fitness): در زیستشناسی، به معنی توانایی یک فرد در زنده ماندن، تولیدمثل و انتقال ژنهای خود به نسل بعد است.
