نام علمی دو بخشی: کلید شناسایی جهان جانداران
چرا به نام علمی نیاز داریم؟ مشکل نامهای محلی
فرض کنید درباره یک گربه سیاه با دوستتان در استانهای مختلف صحبت میکنید. ممکن است شما به آن پیشی سیاه بگویید و او گربهٔ مشکی. حتی در کشورهای دیگر نامهای کاملاً متفاوتی دارد. این موضوع برای گیاهان و جانوران نیز صادق است. یک گل مشخص ممکن است در هر شهر نام متفاوتی داشته باشد. این سردرگمی در علم که نیاز به دقت بالایی دارد، غیرقابل قبول است. دانشمندان برای حل این مشکل، قرنها پیش توافق کردند که از یک زبان قدیمی و ثابت به نام لاتین برای نامگذاری استفاده کنند. زبان لاتین دیگر تغییر نمیکند و به عنوان یک مرجع پایدار عمل مینماید.
اجزای تشکیلدهنده نام علمی: جنس و گونه
هر نام علمی مانند اسم و فامیل یک فرد است، اما ترتیب آن برعکس است: اول فامیل (نام جنس) و سپس نام کوچک (نام گونه) میآید.
نام جنس با حرف بزرگ و نام گونه با حرف کوچک نوشته میشود. معمولاً کل نام به صورت ایتالیک یا زیرخطدار نوشته میشود. مثال: Felis catus (گربه اهلی).
نام جنس (Genus): نشاندهنده گروهی از گونههای بسیار نزدیک به هم است. مانند فامیلی که همه اعضای یک خانواده را به هم مربوط میکند. همه گربههای بزرگ (شیر، ببر، پلنگ) در جنس Panthera قرار میگیرند.
نام گونه (Species): نام خاصی است که فقط به یک نوع خاص در داخل آن جنس اشاره میکند و آن را از دیگر اعضای جنس متمایز میکند. مانند نام کوچک که فرد را در خانواده مشخص میکند. گونه گربه اهلی catus است.
مقایسه نام علمی با نامهای معمول در طبیعت ایران
برای درک بهتر، به این مثالها از محیط اطرافمان توجه کنید:
| نام معمول (فارسی) | نام علمی | توضیح |
|---|---|---|
| سگ | Canis familiaris | همه نژادهای سگ، از ژرمن شپرد تا پودل، فقط یک نام علمی دارند. Canis همان جنس سگ و گرگ است. |
| گندم | Triticum aestivum | گندم معمولی که نان از آن تهیه میشود. گونههای دیگر گندم نام علمی متفاوتی دارند. |
| پلنگ ایرانی | Panthera pardus saxicolor | اینجا یک بخش سوم هم دارد: saxicolor که نشاندهنده زیرگونه3 خاص پلنگ ایران است. |
| سارگپه معمولی (یک پرنده شکاری) | Buteo buteo | گاهی نام جنس و گونه یکسان هستند. این تکرار در نامگذاری مجاز است. |
نام علمی در عمل: از باغ وحش تا داروخانه
این سیستم فقط در کتابهای پیچیده علمی استفاده نمیشود. شما در زندگی روزمره هم با آن مواجه میشوید:
۱. برچسبهای باغ وحش و موزههای طبیعت: حتماً دیدهاید که کنار قفس هر حیوان، علاوه بر نام فارسی، نام لاتین آن با فونت ایتالیک نوشته شده است. این کار باعث میشود بازدیدکنندگان از هر کشوری بدانند دقیقاً چه جانوری را میبینند.
۲. گیاهان دارویی و داروسازی: گیاهان دارویی مانند نعناع فلفلی نامهای محلی زیادی دارند. اما در صنعت داروسازی جهانی، فقط نام علمی Mentha × piperita است که تضمین میکند دارو از گیاه صحیح تهیه شده است. علامت $\times$ نشاندهنده دورگه4 بودن این گیاه است.
۳. خرید و فروش گل و گیاه: اگر بخواهید یک گل خاص مثل ارکیده را به صورت آنلاین از کشوری دیگر سفارش دهید، باید نام علمی آن (مثلاً Phalaenopsis amabilis) را بدانید تا مطمئن شوید همان چیزی که میخواهید دریافت میکنید.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: بله، اما نه به سادگی. اگر تحقیقات جدید (مثلاً آزمایش دیانای) ثابت کند که طبقهبندی قدیمی درست نبوده، نام علمی ممکن است تغییر کند. مانند زمانی که دانشمندی کشف کند دو گونه که قبلاً متفاوت تصور میشدند در واقع یکی هستند. این تغییرات توسط مجامع بینالمللی علمی کنترل میشود.
پاسخ: نام داخل پرانتز، نام دانشمندی است که اولین بار آن گونه را توصیف و نامگذاری کرده و سال آن را نشان میدهد. این اطلاعات برای ردیابی تاریخچه علمی آن گونه مهم است. اگر بعدها جنس آن تغییر کند، نام کاشف داخل پرانتز باقی میماند.
پاسخ: بله، قوانین مشابهی برای نامگذاری باکتریها (Escherichia coli) و حتی ویروسها وجود دارد، اگرچه برای ویروسها سیستمهای نامگذاری کمی متفاوتتر است. اصل استفاده از یک زبان استاندارد جهانی برای جلوگیری از سردرگمی در همه موجودات زنده و ذرات مشابه آنها رعایت میشود.
پاورقی
1نام جنس (Genus): به انگلیسی Genus. در طبقهبندی جانداران، سطحی بالاتر از گونه. گروهی از گونههای بسیار نزدیک به هم که ویژگیهای اصلی مشترکی دارند.
2نام گونه (Species): به انگلیسی Species. پایهایترین سطح در طبقهبندی زیستی. به گروهی از جانداران گفته میشود که میتوانند با یکدیگر جفتگیری کرده و فرزندان زنده و بارور به دنیا آورند.
3زیرگونه (Subspecies): به انگلیسی Subspecies. گاهی یک گونه در مناطق جغرافیایی مختلف، کمی تفاوت فیزیکی پیدا میکند. این گروههای کوچکتر را زیرگونه مینامند و نام سه بخشی (جنس. گونه. زیرگونه) ایجاد میشود.
4دورگه (Hybrid): به انگلیسی Hybrid. جاندار حاصل از جفتگیری دو گونه مختلف (اما معمولاً نزدیک به هم). در نام علمی اغلب با علامت ضربدر ($\times$) نشان داده میشود.
