راسته: کلیدی برای تشخیص خویشاوندی
طبقهبندی زیستی: از کل به جزء
برای اینکه بتوانیم میلیونها گونهٔ جاندار روی زمین را مطالعه کنیم، دانشمندان آنها را در گروههایی منظم دستهبندی کردهاند. این سیستم مثل یک آدرس دقیق عمل میکند. اگر گونه4 را معادل «نام کوچک» یک جاندار در نظر بگیریم، سطوح بالاتر، نام خانوادگی، شهر و کشور آن هستند. ترتیب این سطوح از بزرگ به کوچک به صورت زیر است:
| سطح (از بزرگ به کوچک) | مثال برای یک گربهسان | مثال برای یک گیاه گلدار |
|---|---|---|
| فرمانرو5 | جانوران | گیاهان |
| شاخه6 | طنابداران | گیاهان گلدار |
| رده7 | پستانداران | دولپهایها |
| راسته موضوع مقاله | گربهسانان | گلسرخسانان |
| تیره8 | گربهایان | گلسرخیان |
| سرده9 | پلنگیان (Panthera) | رز (Rosa) |
| گونه10 | شیر (Panthera leo) | گل سرخ (Rosa × hybrida) |
ویژگیهای مشترک در یک راسته
جاندارانی که در یک راسته قرار میگیرند، ویژگیهای ریختشناسی و ژنتیکی مشترک مهمی دارند که آنها را از راستههای دیگر متمایز میکند. این ویژگیها معمولاً گستردهتر از ویژگیهای یک تیره هستند. برای مثال، همهٔ پستانداران در ردهٔ پستانداران هستند، اما این رده خود به چندین راسته تقسیم میشود:
| راسته (در پستانداران) | ویژگیهای کلیدی مشترک | نمونههای آشنا |
|---|---|---|
| گربهسانان | سر بزرگ، دندانهای نیش بلند و تیز، پنجههای جمعشونده، بینایی و شنوایی عالی برای شکار. | شیر، ببر، پلنگ، گربهٔ خانگی |
| سانان11 | انگشتان فرد (معمولاً ۱ یا ۳ انگشت پا)، سم، علفخوار، معدهٔ پیچیده برای هضم گیاهان. | اسب، کرگدن، گاو، گورخر |
| جوندگان | دندانهای پیشین همیشهرو و قوی برای جویدن، بدن کوچک، سرعت تولیدمثل بالا. | موش، سنجاب، همستر، خوکچه هندی |
همانطور که میبینید، گربهٔ خانگی و شیر با وجود اختلاف زیاد در اندازه و محیط زندگی، به خاطر ویژگیهای اساسی بدن و شیوهٔ شکار، در یک راسته قرار دارند. اما گاو که یک سمدار است، در راستهای کاملاً متفاوت است.
کشف خویشاوندی پنهان با مفهوم راسته
گاهی اوقات ظاهر دو جاندار ما را گمراه میکند. مثلاً، خفاش و پرنده هر دو بال دارند و پرواز میکنند. اما آیا در یک راسته هستند؟ پاسخ منفی است. خفاش یک پستاندار از راستهٔ خفاشسانان است (بچهزا است و به بچههایش شیر میدهد)، اما پرنده در ردهٔ جداگانهٔ پرندگان قرار دارد. پس تشابه ظاهری لزوماً به معنای خویشاوندی نزدیک نیست. راسته به ما کمک میکند بر اساس تکامل و اجداد مشترک، گروهبندی دقیقتری انجام دهیم.
طبقهبندی گیاهان: از کاج تا سیب
راسته فقط مختص جانوران نیست. در گیاهان نیز کاربرد فراوانی دارد. برای مثال، درخت کاج و صنوبر در راستهٔ کاجسانان قرار دارند که مشخصهٔ آنها مخروط و نداشتن گل است. اما درخت سیب، گیلاس، هلو و گل رز، همگی در راستهٔ گلسرخسانان هستند. ویژگی مشترک این راسته، داشتن گلهایی با معماری خاص (اغلب ۵ گلبرگ) و میوههای گوناگون است.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. «حشره» خود یک رده (Insecta) است. این رده به نوبهٔ خود به چندین راسته تقسیم میشود، مانند راستهٔ پروانهسانان (برای پروانه و بید)، راستهٔ قاببالان (برای سوسک) و راستهٔ نیمهبالان (برای زنجره و شته). پس حشره یک گروه بسیار بزرگ است و هر راسته زیرمجموعهٔ آن، شکل و شیوهٔ زندگی خاصی دارد.
پاسخ: با پیشرفت علوم ژنتیکی و کشف اطلاعات جدید از دیانای12، گاهی روشن میشود که طبقهبندی قدیمی بر اساس ظاهر، دقیق نبوده است. ممکن است دو جاندار که شبیه به نظر میرسیدند، اجداد کاملاً جداگانهای داشته باشند یا برعکس. بنابراین دانشمندان با بررسی جدیدتر، اسامی و جایگاه راستهها را به روز میکنند تا نشاندهندهٔ روابط تکاملی واقعیتر باشد.
پاسخ: وقتی بدانید که سگ و روباه هر دو در راستهٔ گوشتخوارسانان و تیرهٔ سگسانان هستند، درک بهتری از رفتارها و نیازهای زیستحیطی آنها پیدا میکنید. همچنین، در باغبانی اگر بدانید که گل رز و درخت سیب همراسته هستند، متوجه میشوید که ممکن است آفات و بیماریهای مشترکی داشته باشند. این طبقهبندی به سازماندهی دانش و حل مسائل کمک میکند.
پاورقی
1 راسته (Order): سطحی در طبقهبندی علمی جانداران که زیر رده و بالای تیره قرار دارد.
2 رده (Class): یکی از سطوح اصلی طبقهبندی، مانند پستانداران یا پرندگان.
3 تیره (Family): سطحی که زیر راسته و بالای سرده قرار میگیرد، مانند گربهایان.
4 گونه (Species): پایهایترین و کوچکترین سطح در طبقهبندی، شامل جاندارانی که میتوانند با هم جفتگیری کرده و فرزند بارور تولید کنند.
5 فرمانرو (Kingdom): گستردهترین سطح طبقهبندی، مانند جانوران، گیاهان و قارچها.
6 شاخه (Phylum): سطحی زیر فرمانرو، مانند طنابداران.
7 رده (Class): توضیح در شماره ۲ آمده است.
8 تیره (Family): توضیح در شماره ۳ آمده است.
9 سرده (Genus): سطحی که زیر تیره و بالای گونه قرار دارد. نام اول در نام علمی دو قسمتی یک جاندار است.
10 گونه (Species): توضیح در شماره ۴ آمده است.
11 سانان (Perissodactyla): راستهای از پستانداران سمدار که تعداد انگشتان پاهای آنها فرد است.
12 دیانای (DNA): مولکول دراز و مارپیچی که در هستهٔ سلول قرار دارد و حاوی اطلاعات وراثتی است.
