مراعات نظیر چیست و چطور آن را پیدا کنیم؟

زبان فارسی سرشار از آرایه‌های ادبی است که به نویسندگان و شاعران امکان می‌دهد تا کلامی زیبا، تاثیرگذار و ماندگار خلق کنند. یکی از این آرایه‌های ادبی که نقش مهمی در دلنشینی و انسجام متن ایفا می‌کند، «مراعات نظیر» نام دارد. در این مقاله به سراغ کشف رمز و راز مراعات نظیر می‌رویم و یاد می‌گیریم که چگونه این آرایه ادبی را در متن شناسایی کرده و خودمان نیز از آن برای زیباتر کردن نوشته‌هایمان بهره ببریم.

مراعات نظیر چیست؟

مراعات نظیر یعنی قرار گرفتن کلماتی در کنار هم که از نظر معنایی با یکدیگر مرتبط و هم‌خوان هستند. این کلمات می‌توانند از دسته‌های مختلفی باشند اما نکته کلیدی، ایجاد یک ارتباط معنایی زیبا و دلنشین میان آن‌ها است.

انواع تناسب در مراعات نظیر

درون مراعات نظیر، انواع مختلفی از تناسب وجود دارد که هرکدام حس و حال خاصی را به متن القا می‌کند. بیایید با برخی از انواع رایج تناسب در مراعات نظیر آشنا شویم:

• هم‌جنس: در این نوع تناسب، کلمات به یک دسته یا گروه خاص تعلق دارند. مانند: «گل، لاله، سوسن» یا «دریا، رود، چشمه»

• متشابه: کلمات در این نوع تناسب، از نظر معنایی شباهت‌هایی با یکدیگر دارند. مانند: «شمع، پروانه» یا «صبح، طلوع»

• متضاد: در این نوع تناسب، کلمات با هم در تضاد معنایی قرار می‌گیرند. مانند: «شب، روز» یا «گرما، سرما»

• جزء و کل: کلمات به گونه‌ای انتخاب می‌شوند که یکی، جزء دیگری باشد. مانند: «درخت، برگ»

مثال‌های مراعات نظیر

• قطره آبی که دارد در نظر گوهر شدن از کنار ابر تا دریا تنزل بایدش

  • قطره، ابر، دریا مراعات نظیر هستند.

• مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو / یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو

  • کلمات مزرع و داس و کشته و درو همگی مربوط با عمل کشاورزی بوده و دارای تشابه هستند.

• ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

  • بین واژه های ابر، باد، مه، خورشید، فلک، نان آرایه مراعات نظیر وجود دارد که چگونگی چرخه آب را برای بارش و رویاندن گیاهان به تصویر کشیده است.

• خروش سواران اسپان ز دشت / ز بهرام و کیوان همی بر گذشت

  • اینجا با توجه به مفهوم کلمات، سواران و اسپان و بهرام و کیوان مراعات النظیر حساب می شوند.

• خداوند کیوان و گردان سپهر / فروزنده ماه ناهید و مهر

  • معنی شعر:خداوندی که سیاره زحل و آسمان در حال حرکت را آفریده است و روشنایی بخش ماه و زهره و خورشید است. در واقع این مجموعه یعنی کیوان، ماه، ناهید و مهر به یک مفهوم واحد ختم می‌شوند.

• کوه و دریا و درختان همه در تسبیح‌اند

  • کوه، دریا، درختان مراعات نظیر هستند.

تفاوت مراعات نظیر با تناسب

شاید این سوال برایتان پیش بیاید که آیا «مراعات نظیر» همان «تناسب» است؟ هرچند هر دوی این مفاهیم به ارتباط معنایی کلمات در یک متن اشاره دارند، اما تفاوت‌هایی ظریف میان آن‌ها وجود دارد.

«تناسب» مفهوم کلی‌تری است که به هرگونه ارتباط منطقی و هم‌نشینی درست میان اجزای یک عبارت یا جمله اشاره می‌کند. این ارتباط می‌تواند صرفی، نحوی، معنایی یا حتی آوایی باشد. برای مثال، قرار گرفتن فعل و فاعل در یک جمله، برقراری تناسب صرفی است.

اما «مراعات نظیر» یک آرایه ادبی خاص است که در آن، کلمات از نظر معنایی با یکدیگر مرتبط و هم‌خوان هستند. این آرایه با هدف ایجاد زیبایی، انسجام و القای حس خاصی در متن به کار می‌رود.

به عبارت ساده‌تر، هر مراعات نظیر، یک نوع تناسب است؛ اما هر تناسبی، الزاماً یک مراعات نظیر نیست.

کاربرد مراعات نظیر

اما چرا نویسندگان و شاعران از مراعات نظیر در آثار خود استفاده می‌کنند؟ این آرایه ادبی فواید و کاربردهای ارزشمندی دارد که عبارتند از:

• زیبایی و انسجام متن: قرار گرفتن کلمات هم‌نوا در کنار هم، باعث ایجاد موسیقی درونی در متن می‌شود و خواننده را مجذوب می‌کند.

• تقویت تصویرسازی ذهنی: مراعات نظیر با برقراری ارتباطات معنایی، به خواننده کمک می‌کند تا تصویری واضح و دقیق از صحنه یا مفهوم مورد نظر در ذهنش بسازد.

• تاکید بر مفاهیم کلیدی: تکرار کلمات مرتبط با یک موضوع خاص، باعث جلب توجه خواننده به آن مفهوم و تاکید بر اهمیتش می‌شود.

با در نظر گرفتن این کاربردها، متوجه می‌شویم که مراعات نظیر ابزاری قدرتمند در دست نویسندگان و شاعران برای ارتقای کیفیت و تاثیرگذاری آثارشان است.

پیدا کردن مراعات نظیر

حالا که با مفهوم و کاربردهای مراعات نظیر آشنا شدیم، نوبت به آن رسیده که مهارت خود را در شناسایی این آرایه ادبی در متن تقویت کنیم. در اینجا به چند راهکار برای پیدا کردن مراعات نظیر اشاره می‌کنیم:

• جستجوی کلمات هم‌خوان: اولین قدم، پیدا کردن کلماتی است که از نظر معنایی با هم مرتبط و هم‌خوان هستند. به این ترتیب، کلمات کلیدی که احتمالاً مراعات نظیر را تشکیل می‌دهند را شناسایی می‌کنیم.

• بررسی ارتباط معنایی: پس از پیدا کردن کلمات هم‌خوان، باید ارتباط معنایی آن‌ها را با دقت بررسی کنیم. آیا این کلمات از یک دسته هستند (هم‌جنس)؟ آیا شباهت‌هایی با هم دارند (متشابه)؟ یا در تضاد معنایی قرار دارند (متضاد)؟

• توجه به جایگاه کلمات: گاهی اوقات، فاصله‌ کم میان کلمات هم‌خوان نیز می‌تواند نشانه‌ای از مراعات نظیر باشد. به خصوص در مواردی که این کلمات در ابتدای مصراع شعر یا سطر نثر قرار گرفته باشند.

• تمرین و تکرار: هرچه بیشتر با نمونه‌های مختلف مراعات نظیر در ادبیات فارسی روبرو شوید، در تشخیص و درک این آرایه ادبی مهارت بیشتری پیدا خواهید کرد. خواندن اشعار و متون ادبی با دقت و تحلیل آن‌ها، تمرین مفیدی برای تقویت این مهارت است.

انواع مراعات نظیر بر اساس جایگاه کلمات

در بخش‌های قبلی به انواع تناسب در مراعات نظیر (هم‌جنس، متشابه، متضاد و جزء و کل) اشاره شد. اما نکته قابل ذکر این است که گاهی اوقات، علاوه بر نوع تناسب، جایگاه کلمات در عبارت یا جمله نیز می‌تواند در تشخیص و درک مراعات نظیر اهمیت داشته باشد.

البته این مورد، یک دسته‌بندی مجزا برای انواع مراعات نظیر محسوب نمی‌شود بلکه بیشتر جنبه تکمیلی دارد. در اینجا به دو مورد از تاثیرات جایگاه کلمات اشاره می‌کنیم:

• قرار گرفتن در ابتدای جمله یا مصراع: چنانچه کلمات هم‌معنا در ابتدای جملات یا مصراع‌های شعر پشت سر هم بیایند، می‌توانند با تکرار و قرینه‌سازی، برقراری یک ارتباط معنایی قوی‌تر را القا کنند و باعث تأکید و برجسته‌سازی مفهوم مورد نظر شوند.
   

• ایجاد تضاد با فاصله: در برخی موارد، شاعران یا نویسندگان برای ایجاد یک حس خاص (مثلاً تعلیق یا انتظار)، کلمات هم‌معنا را با فاصله از هم به کار می‌برند. در این حالت، مخاطب با پیشروی در متن و رسیدن به کلمه دوم، متوجه ارتباط معنایی آن‌ها شده و این کشف می‌تواند لذت درک متن را برای او دو چندان کند.

به طور کلی، در نظر گرفتن جایگاه کلمات به عنوان یک عامل مکمل در کنار انواع تناسب، می‌تواند به فهم عمیق‌تر و درک ظرایف موجود در مراعات نظیر کمک کند.

جمع‌بندی

در این مقاله، با مفهوم «مراعات نظیر» به عنوان یکی از آرایه‌های ادبی مهم در زبان فارسی آشنا شدیم. آموختیم که این آرایه بر پایه قرار گرفتن کلمات هم‌معنا و ایجاد ارتباطات معنایی زیبا و دلنشین در متن شکل می‌گیرد. همچنین با انواع مختلف تناسب در مراعات نظیر (هم‌جنس، متشابه، متضاد و جزء و کل) و کاربردهای آن در تقویت زیبایی، انسجام و القای حس در متن ادبی، آشنا شدیم.

فراموش نکنید که با تمرین و مطالعه بیشتر، می‌توانید مهارت خود را در شناسایی و استفاده از مراعات نظیر در نوشته‌هایتان ارتقا دهید. اگر به نویسندگی و شعر هم علاقه دارید، به کارگیری این آرایه ادبی می‌تواند به شما در خلق آثاری تأثیرگذارتر و ماندگارتر کمک کند.