قافیه چیست و چطور در شعر پیدا می‌شود؟

قافیه یکی از عناصر بنیادی شعر فارسی است. حتما تا به حال متوجه شده‌اید که در انتهای مصراع‌های شعر، کلمات خاصی با هم هم‌قافیه هستند؛ یعنی بخش پایانی آن‌ها از نظر آوایی شباهت یا عینیت دارد. قافیه نقش مهمی در ایجاد ریتم، هماهنگی و موسیقی در شعر ایفا می‌کند. در این مقاله قصد داریم به دنیای قافیه سفر کنیم و انواع آن، قواعد و نکات مهم مربوط به آن را با هم بررسی کنیم.

قافیه چیست؟

قافیه به تکرار اصوات مشابه یا همسان در پایان دو یا چند مصراع شعر گفته می‌شود. این تکرار خوشایند آوایی، به شعر جان می‌دهد و باعث دلنشین‌تر شدن آن می‌شود. قافیه باعث ایجاد حس انتظار در خواننده می‌شود و او را برای شنیدن مصراع بعدی با قافیه‌ای همسان، کنجکاو می‌کند.

نکته: به شعری که قافیه داشته باشد «مقفّی» می‌گویند.

 تفاوت قافیه و ردیف: دو رکن مهم در شعر

قافیه را نباید با ردیف اشتباه گرفت. هرچند هر دو به تکرار آوایی در شعر مربوط هستند، اما جایگاه و نقش متفاوتی دارند:

• قافیه: در پایان مصراع‌های شعر می‌آید و معمولا کلمات جداگانه‌ای هستند (مانند «بگذریم» و «بنگریم»).

• ردیف: در انتهای مصراع یا تمام بیت‌ها تکرار می‌شود و معمولا یک کلمه یا عبارت است (مانند «رفت» یا «است»).

به‌عنوان مثال، در بیت زیر:

بلندی از آن یافت کاو پست شد / در نیستی کوفت تا هست شد 

«پست» و «هست» قافیه هستند و «شد» محسوب می‌شوند.

انواع قافیه

همان‌طور که در دنیای موسیقی نت‌های مختلف وجود دارد، در شعر فارسی نیز انواع گوناگونی از قافیه به کار می‌رود. در اینجا با برخی از مهم‌ترین انواع قافیه آشنا می‌شویم:

• قافیه داخلی: در این نوع قافیه، کلمات هم‌قافیه در یک مصراع قرار می‌گیرند. برای نمونه:

یار مرا، غار مرا، عشق جگر خوار مرا / یارتویی، غار تویی، خواجه نگه دار مرا

روح تویی، نوح تویی، فاتح و مفتوح تویی / سینهٔ مشروح تویی، بر در اسرار مرا

• قافیه میانی: در این نوع قافیه، کلمات هم‌قافیه در میانه دو مصراع قرار می‌گیرند. مثال:

در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن / من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می‌رود

• قافیه دوگانه یا ذوقافیتین: در این نوع قافیه، هر دو نیم‌مصراع (هجا)ی یک بیت با هم قافیه می‌شوند.

مثال:

گزید از غنیمت ظرایف بسی / کز آن سان نبیند طرایف کسی

انواع قافیه به تعریف لغت‌نامه دهخدا

باتوجه به لغت‌نامه دهخدا، یک نوع دسته‌بندی دیگر هم برای قافیه مطرح می‌شود: دهخدا می‌نویسد: «انواع قافیه، به‌اعتبار تقطیع، پنج است به‌اجماعِ اهل عرب و فارس: مترادف، متدارک، متکاوس، متواتر و متراکب. بعضی، این الفاظ را «القاب قوافی» می‌گویند و بعضی حدود قافیه گویند.»

• مترادف: ترادف در لغت به‌معنی پیاپی‌شونده است، و آن قافیه‌ای است که دو حرف ساکن پیاپی داشته‌باشد و یک حرف آخرِ ساکن، مانند یار (قدما مصوّت‌های بلند را ساکن به‌شمار می‌آوردند)؛

• متدارک: تدارک در لغت به‌معنی دریابنده و دریافت‌کننده است، و آن قافیه‌ای است که دو حرف متحرک و یک حرف آخرِ ساکن داشته‌باشد، مانند خِرَد؛

• متکاوس: در لغت به‌معنی انبوه است، و در اصطلاح، قافیه‌ای است که چهار حرف متحرک داشته‌باشد و یک حرف آخرِ ساکن، مانند بزنمش؛

• متواتر: تواتر در لغت به‌معنی پیاپی‌شونده و پیاپی‌آینده است، و آن متحرکی است که در دو طرفش حرف ساکن باشد، مانند درکش؛

• متراکب: متراکب در لغت به‌معنی برهم‌نشسته‌است، و آن قافیه‌ای است با سه حرف متحرک و ساکنی در آخر، مانند فِکَنَد.

• ذوقافیتین: اگر واژه یا واژه‌هایی بعد از قافیه تکرار شوند و معنی متفاوت اما تلفظ یکسان داشته باشند، آن واژه‌ها ردیف محسوب نمی‌شوند، بلکه قافیه هستند و بیت را ذوقافیتین گویند. به عبارتی دیگر، گویی چنین بیتی، دو قافیه دارد.

قواعد قافیه: نظم و قانون در دنیای شعر

قافیه نیز مانند دیگر عناصر شعر، از قواعد و اصطلاحات خاص خود پیروی می‌کند. در این بخش با برخی از مهم‌ترین نکات مربوط به قافیه آشنا می‌شویم:

• حروف اصلی و الحاقی قافیه: بخش اصلی قافیه، حروف ریشه‌ی کلمه است و نباید با حروف الحاقی (مانند «ی» نکره یا علامت جمع) اشتباه گرفته شود. برای نمونه، در کلمات «جوانی» و «رهایی»، بخش اصلی قافیه «ی» و «ی» است و حروف «ان» و «ی» جزء حروف الحاقی محسوب می‌شوند.

• ضرورت رعایت قافیه در تمام بیت‌ها: به‌طور کلی، در شعر فارسی قافیه باید در تمامی بیت‌ها رعایت شود. البته در برخی قالب‌های شعر نو، ممکن است شاعران برای ایجاد نوآوری و تأثیرگذاری خاص، از قافیه در همه ابیات استفاده نکنند. اما این موارد استثنا هستند و اصل بر رعایت قافیه در تمام بیت‌های شعر کلاسیک فارسی است.

• اجتناب از اشتباه گرفتن قافیه با ردیف: همان‌طور که در بخش قبل اشاره کردیم، قافیه و ردیف با وجود شباهت‌هایی، دو عنصر مجزا هستند. ردیف کلمه کاملی است که تکرار می‌شود؛ اما قافیه می‌تواند کلمه‌های متنوع با آهنگ و حروف انتهایی یکسان باشد. اشتباه گرفتن این دو می‌تواند در درک و تحلیل شعر اختلال ایجاد کند. 

عیوب قافیه

استفاده نادرست از قافیه می‌تواند زیبایی و تأثیرگذاری شعر را کم کند. در اینجا با برخی از مهم‌ترین عیوب قافیه آشنا می‌شویم:

• تکرار بیش از حد قافیه: تکرار بیش از حد یک قافیه در شعر، باعث ایجاد احساس یکنواختی و خستگی در خواننده می‌شود. شاعران ماهر معمولا از الگوهای متنوع قافیه‌پردازی در طول شعر استفاده می‌کنند.
  ضعف قافیه از نظر موسیقایی: قافیه باید از نظر آوایی دلنشین و خوش‌آیند باشد. قافیه‌هایی که از کلمات با واج‌های ضعیف یا نامتجانس ساخته شده‌اند، می‌توانند موسیقی شعر را برهم بزنند.

• نامناسب بودن قافیه با معنی شعر: قافیه نباید با فضای کلی شعر یا معنای مصراع‌ها در تضاد باشد. انتخاب قافیه مناسب، به انسجام و تأثیرگذاری شعر کمک می‌کند.

• نادرستی قافیه از نظر وزن یا معنا: قافیه نباید باعث برهم خوردن وزن شعر شود. همچنین، کلمات هم‌قافیه باید از نظر معنایی با یکدیگر همخوانی داشته باشند.

ردیف و قافیه در شعر نو

با ظهور شعر نو در قرن اخیر، تحولاتی در استفاده از قافیه نیز به وجود آمد. شاعران نوپرداز، ضمن بهره‌گیری از قافیه در برخی از آثار خود، گاه از آن صرف‌نظر می‌کردند و به عناصر دیگری مانند موسیقی درونی کلمات و فضای کلی شعر، برای ایجاد حس آهنگین و دلنشینی توجه می‌کردند.

برخی از شاعران نو، از قافیه به‌صورت پراکنده یا در فواصل نامنظم استفاده کردند. همچنین، برخی دیگر به جای قافیه‌ی هم‌آوایی، از قافیه‌ی ردیفی (تکرار کلمات یا عبارات در انتهای مصراع‌ها) بهره گرفتند.

به‌طور کلی، استفاده از قافیه در شعر نو، امری اختیاری است و شاعر بر اساس اهداف و مضمون شعر خود، تصمیم به استفاده یا عدم استفاده از آن می‌گیرد.

مثال قافیه در شعر فارسی

در ادامه برخی از مثال‌های قافیه در شعر را مطالعه می‌کنید که به درک بهتر شما از مفهوم قافیه و تفاوت ردیف و قافیه کمک می‌کند:

• توانا بود هرکه دانا بود

  • در اینجا بود و بود ردیف هستند و دانا و توانا قافیه که تقریبا هم آوا هستند.

• بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار / خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار

  • در بیت بالا بهار و نهار قافیه هستند.

• به نام خداوند جان آفرین / حکیم و سخن در زبان آفرین

  • جان و زبان قافیه و آفرین ردیف هستند.

• قرار در کف آزادگان نگیرد مال / چو صبر در دل عاشق، چو آب در غربال

  • مال و غربال قافیه ایجاد می‌کنند.

• ای نام تو روییده به گلدان لبم / در مرحمت تو غوطه ور روز و شبم

  • لبم و شبم قافیه هستند.

جمع‌بندی

قافیه یکی از ارکان اصلی شعر فارسی به شمار می‌رود و نقش مهمی در زیبایی، موسیقی و انسجام شعر ایفا می‌کند. شناخت انواع قافیه، قواعد و نکات مربوط به آن، به درک عمیق‌تر و لذت بردن بیشتر از اشعار فارسی کمک می‌کند. در این مطلب با قافیه و همچنین فرق ردیف و قافیه آشنا شدید. به‌علاوه روش پیدا کردن قافیه در شعر را هم آموختید

سوالات متداول

۱. قافیه در شعر فارسی چیست؟

قافیه تکرار اصوات مشابه یا همسان در پایان دو یا چند مصراع شعر است. این تکرار خوشایند آوایی، به شعر جان می‌دهد و باعث دلنشین‌تر شدن آن می‌شود.

۲. تفاوت قافیه و ردیف چیست؟

هرچند هر دو به تکرار آوایی در شعر مربوط هستند، اما جایگاه و نقش متفاوتی دارند:

• قافیه: در پایان مصراع‌های شعر می‌آید و معمولا کلمات جداگانه‌ای هستند.

• ردیف: در انتهای مصراع یا تمام بیت‌ها تکرار می‌شود و معمولا یک کلمه یا عبارت است.

۳. انواع قافیه در شعر فارسی کدامند؟

انواع مختلفی از قافیه در شعر فارسی به کار می‌رود، از جمله:

• قافیه داخلی (کلمات هم‌قافیه در یک مصراع)

• قافیه میانی (کلمات هم‌قافیه در میانه دو مصراع)

• قافیه دوگانه (هر دو نیم‌مصراع با هم قافیه هستند)

• قافیه خطی (استفاده از یک قافیه در کل شعر)

• قافیه مصنوعی (کلمات از نظر معنایی شباهت دارند اما از نظر آوایی کاملا هم‌قافیه نیستند)

۴. آیا در شعر نو هم از قافیه استفاده می‌شود؟

استفاده از قافیه در شعر نو، امری اختیاری است. برخی از شاعران نوپرداز از قافیه استفاده می‌کنند، در حالی که برخی دیگر برای ایجاد حس آهنگین به عناصر دیگری مانند موسیقی درونی کلمات تکیه می‌کنند.