سنگکره اقیانوسی: دنیای سنگی زیر آب
سنگکره اقیانوسی چیست؟ شناختن یک جهان پنهان
تصور کنید سیب زمینی بزرگی را در دست دارید. پوست این سیب زمینی، حکم پوسته زمین را دارد. اما این پوست در همه جا یکسان نیست! بخشی از آن که زیر آب اقیانوسها قرار گرفته، همان سنگکره اقیانوسی است. این لایه، سنگی است و ضخامت آن به طور متوسط حدود 5 تا 10 کیلومتر است، در حالی که پوسته قارهای که زیر خشکیهاست، تا 70 کیلومتر هم میرسد.
علیرغم نازک بودن، سنگکره اقیانوسی بسیار سنگینتر (چگالتر) است. دلیل این سنگینی، مواد تشکیل دهنده آن است. این پوسته عمدتاً از سنگهایی مانند بازالت4 تشکیل شده که آهن و منیزیم زیادی دارند و به همین دلیل چگال هستند.
| ویژگی | سنگکره اقیانوسی | سنگکره قارهای |
|---|---|---|
| ضخامت متوسط | ~7 کیلومتر (نازک) | ~35 کیلومتر (ضخیم) |
| چگالی متوسط | ~3.0 گرم بر سانتیمتر مکعب³ | ~2.7 گرم بر سانتیمتر مکعب³ |
| سنگ اصلی تشکیلدهنده | بازالت (تیره رنگ) | گرانیت (روشن رنگ) |
| سن | جوان (کمتر از 200 میلیون سال) | پیر (تا 4 میلیارد سال) |
| ارتفاع نسبی | پایین (زیر آب) | بلند (خشکی) |
چگونه سنگکره اقیانوسی متولد میشود و میمیرد؟
سنگکره اقیانوسی یک چرخه زندگی جالب دارد. محل تولد آن پشتههای میان اقیانوسی6 است. این پشتهها، رشتهکوههای عظیم و زیرآبی هستند که در وسط برخی اقیانوسها قرار دارند. در اینجا، مواد داغ و مذاب از گوشته زمین بالا میآیند، سرد و جامد میشوند و سنگکره اقیانوسی جدید را میسازند. این فرآیند، کف اقیانوس را دائماً در حال گسترش میدهد.
اما در سوی دیگر، در گودالهای اقیانوسی7، سنگکره اقیانوسی پیر به زیر سنگکره قارهیی یا بخش دیگری از سنگکره اقیانوسی فرورانده8 میشود و دوباره به درون گوشته ذوب میگردد. به این ترتیب، سنگکره اقیانوسی مدام نو میشود و به همین دلیل سن آن از 200 میلیون سال بیشتر نیست.
ماجرای یک فنجان قهوه: چگالی در عمل!
برای درک تأثیر چگالی، یک فنجان قهوه یا چای درست کنید. وقتی شکر را داخل آن میریزید، چه میشود؟ شکر که چگالی بیشتری از مایع دارد، تهنشین میشود. حالا اگر کف قاشق پر از خامه یا کف صابون (چگالی کمتر) را روی آن قرار دهید، میبینید که روی سطح میایستد.
پوسته زمین هم شبیه این است. سنگکره اقیانوسی (چگالتر) مانند شکر تمایل دارد در سطح پایینتری نسبت به سنگکره قارهای (کمچگالتر) که مانند خامه است، قرار گیرد. به همین دلیل است که مناطق با پوسته اقیانوسی معمولاً گود هستند و آب اقیانوس در آنها جمع میشود، و مناطق با پوسته قارهای مرتفع هستند و خشکی را تشکیل میدهند.
مثال دیگر، شناور ماندن کشتیهای بزرگ فولادی است. اگر یک قطعه فولاد جامد را در آب بیندازید، غرق میشود چون چگالی آن از آب بیشتر است. اما اگر همان فولاد را به شکل کشتی با حجم زیاد و هوای داخلش بسازید، میانگین چگالی کل کشتی (فولاد + هوا) از آب کمتر میشود و شناور میماند. سنگکره قارهای نیز مانند کشتی، هم ضخیمتر است و هم ترکیب سنگهای کمچگالتری دارد، بنابراین "بالاتر" شناور میماند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. گاهی بر اثر حرکت صفحههای زمینساختی9، بخشهایی از سنگکره اقیانوسی به روی خشکی رانده میشوند. به این پدیده افزایش میگویند. در برخی کوهها میتوان نمونههایی از سنگ بازالت اقیانوسی قدیمی را پیدا کرد که گواهی بر این تاریخ هستند.
پاسخ: چون سنگکره اقیانوسی مدام در پشته میانی اقیانوس ساخته میشود و در گودالها نابود میگردد. مانند یک نوار نقاله غولپیکر که سنگ جدید تولید و سنگ پیر را بازیافت میکند. اما سنگکره قارهای چگالی کمتری دارد و هنگام برخورد صفحهها، به زیر فرونمیرود و در سطح باقی میماند؛ بنابراین قدیمیترین سنگهای زمین در قارهها یافت میشوند.
پاسخ: خیر، این دو مفهوم جدا هستند. چگالی سنگ، مربوط به خود سنگ است. حتی اگر اقیانوسی هم نباشد، همان سنگکره اقیانوسی در مقایسه با سنگکره قارهای در ارتفاع پایینتری قرار میگیرد. حضور آب اقیانوس یک نتیجه است، نه علت. چون سنگکره اقیانوسی پایینتر رفته، آب (که سیال است و شکل ظرفش را میگیرد) در این گودیها جمع شده و اقیانوس را تشکیل داده است.
پاورقی
1 Oceanic Lithosphere (لیتوسفر اقیانوسی) - لیتوسفر به بخش سخت و سنگی بیرونی زمین (شامل پوسته و بخش بالایی گوشته) گفته میشود. سنگکره اقیانوسی بخشی از لیتوسفر است که زیر اقیانوسها قرار دارد.
2 Continental Crust (پوسته قارهای)
3 Density (چگالی) - نسبت جرم یک جسم به حجم آن.
4 Basalt (بازالت) - یک سنگ آتشفشانی تیره رنگ و ریزدانه که عمدتاً از مواد معدنی مانند پیروکسن و پلاژیوکلاز تشکیل شده است.
5 Mantle (گوشته) - لایه ضخیم و نیمهجامد زیر پوسته زمین.
6 Mid-Ocean Ridges (پشتههای میان اقیانوسی)
7 Oceanic Trenches (گودالهای اقیانوسی)
8 Subduction (فرورانش) - فرآیند فرورفتن یک صفحه سنگکره به زیر صفحه دیگر در مرز همگرا.
9 Tectonic Plates (صفحههای زمینساختی) - قطعات عظیم و متحرک سنگکره زمین.
