یخچال قدیمی: گنجینههای یخی در سرزمینهای گرم
هنر ساخت یخ در دل بیابان: معماری یخدانهای ایران
شاید برای شما جالب باشد که بدانید نیاکان ما در ایران، حدود 2400 سال پیش و در دل مناطق گرم و خشک، موفق به ساخت یخ میشدند. آنها برای رفع نیاز خود در تابستانهای داغ، سازههای هوشمندانهای به نام یخچال یا یخدان میساختند.
اساس کار این یخچالهای قدیمی بر سه قسمت اصلی بود:
| نام بخش | کارکرد | مثال ملموس |
|---|---|---|
| دیوار سایهانداز | یک دیوار بلند (گاهی تا 10 متر) که از شرق به غرب کشیده میشد تا در طول روز بر روی حوضچهها سایه بیندازد و از گرم شدن آب جلوگیری کند. | مانند سایهبان بزرگی که روی یک استخر کوچک میاندازیم تا آب آن دیرتر گرم شود. |
| حوضچههای تهیه یخ | گودالهای کمعمقی در شمال دیوار که در شبهای سرد زمستان از آب پر میشدند. سرمای زیر صفر هوا باعث میشد آب در آنها یخ بزند. | شبیه به زمانی که در یک شب یخبندان، یک سینی آب در حیاط خانه میگذاریم و صبح آن را یخزده پیدا میکنیم. |
| مخزن گنبدی یخ | انباری بزرگ با دیوارهای ضخیم خشت و گلی در پشت دیوار. یخهای تولیدشده قطعهقطعه شده و در این مخزن که دمای پایینی داشت، انبار میشدند تا در فصل گرما استفاده شوند. | مانند یک انبار زیرزمینی بسیار خنک که مواد غذایی را برای مدت طولانی در آن نگه میداریم. |
به عنوان مثال، در شهر تبریز با وجود آبوهوای نسبتاً سرد، چندین یخچال قدیمی مانند یخچال قائممقام و صادقیه وجود داشت که از رودخانه مهرانرود آبگیری میشدند و یخ مورد نیاز مردم را تأمین میکردند. این یخها برای خنک کردن نوشیدنیها، نگهداری مواد غذایی و حتی مصارف پزشکی در تابستان استفاده میشدند.
یخچال طبیعی زمین: وقتی قارههای گرم، سرد بودند
کرهٔ زمین در طول تاریخ طولانی خود، دورههای آبوهوایی بسیار متفاوتی را تجربه کرده است. اصطلاح یخرفتگی1 به دورههایی اشاره میکند که سطح گستردهای از کرهٔ زمین زیر پوشش یخچالهای طبیعی و یخسارهای ضخیم قرار گرفته بود. جالب است که شواهد نشان میدهد حتی مناطقی که امروز گرم و خشک یا معتدل هستند، در گذشتههای دور تحت تأثیر این یخچالهای طبیعی قرار داشتهاند.
یک مثال جالب از آثار باقیمانده از یخچال طبیعی، کشف اشیای باستانی است که برای هزاران سال در یخ محبوس شدهاند. با گرم شدن زمین و ذوب شدن یخهای دائمی در برخی کوهستانها، این گنجینههای تاریخی خود را نشان میدهند. برای نمونه، در پارک استانی مونت ادزیزا در کانادا، ذوب تکهیخها منجر به کشف بیش از 56 شیء باستانی متعلق به 7000 سال پیش شده است. این اشیا که شامل ظرفهای سبدی ساخته شده از پوست درخت، نیزههای استخوانی و حتی یک کفش چرمی با دوختهای پیچیده میشوند، به دلیل محفوظ ماندن در یخ، حالتی بسیار خوب دارند. این کشف مانند یک یخچال طبیعی باستانی عمل کرده که تاریخ را برای ما نگه داشته است.
درسهایی از زندگی در سرزمینهای یخی
مردم ساکن در قطب شمال (منطقه آرکتیک) مانند اینوئیت2، قرنهاست که با یخ و سرمای شدید سازگار شدهاند. مطالعه زندگی و فناوریهای سنتی آنها میتواند درسهای ارزشمندی دربارهٔ چگونگی زندگی در شرایط سخت و استفادهٔ خردمندانه از منابع به ما بیاموزد.
یکی از شگفتانگیزترین درسها، استفاده از هر بخش از منابع است. برای مثال، وقتی یک شکارچی حیوانی را شکار میکرد، از گوشت آن برای خوراک، از پوست و خز آن برای دوخت لباس و کفش گرم، و از استخوانهایش برای ساخت ابزار استفاده میشد. این احترام به طبیعت و پرهیز از اسراف، یک اصل مهم در زندگی آنهاست. حتی طراحی لباسهای آنها بسیار هوشمندانه بود؛ مثلاً از پوست خرسی که رطوبت را به خود جذب نمیکند، برای دور کلاهها استفاده میکردند تا از یخ زدن بخار تنفس روی صورت جلوگیری شود.
اما امروزه زندگی این جوامع به دلیل تغییرات آبوهوایی و ذوب سریع یخها با تهدید جدی مواجه شده است. ذوب یخهای دریایی و یخچالهای طبیعی نهتنها الگوی زندگی کهن را دچار مشکل میکند، بلکه با آزاد کردن موجودات ریز باستانی از دل یخ، حتی میتواند خطرات جدیدی ایجاد کند.
پرسشهای رایج درباره یخچالهای طبیعی و قدیمی
پاسخ: بله. طراحی هوشمندانه این سازهها با دیوارهای بسیار ضخیم خشت و گِل (که مانند عایق عمل میکردند)، ارتفاع بلند سقف و قرارگیری مخزن در عمق زمین، باعث میشد دمای داخل آن بهشدت پایین بماند. گزارشهای تاریخی مانند سفرنامه شاردن در دوره صفویه، چگونگی تولید و انبار کردن یخ در این یخدانها را تأیید میکنند. این یخها حتی تا زمستان سال بعد نیز دوام میآوردند.
پاسخ: این عبارت دو مفهوم اصلی دارد: اول، شواهد زمینشناسی مانند شکل خاص درهها، سنگهای خراشیدهشده و رسوبات خاص که نشان میدهند آن منطقه در گذشتهای دور (مثلاً در عصر یخبندان) زیر پوشش یخچالهای طبیعی قرار داشته است. دوم، آثار باستانی که بهتازگی با ذوب یخچالهای کوهستانی در مناطقی مانند کانادا یا آلپ در اروپا کشف میشوند و نشان میدهند زمانی که آبوهوا سردتر بوده، انسانها در آن مناطق زندگی میکردهاند.
پاسخ: ذوب سریع یخچالها به چند دلیل مهم است: ۱) باعث افزایش سطح آب دریاها میشود و شهرهای ساحلی را تهدید میکند. ۲) الگوهای آبوهوایی را بههم میریزد و ممکن است باعث خشکسالی یا سیل در مناطق مختلف شود. ۳) جوامعی که زندگی و فرهنگ آنها وابسته به یخ و سرماست (مانند برخی ساکنان قطبی) را با مشکل جدی روبهرو میکند. ۴) با ذوب یخ، ممکن است ویروسها یا باکتریهای باستانی محبوس در یخ آزاد شوند.
پاورقی
1یخرفتگی (Glaciation): به دورههایی در تاریخ زمین اشاره دارد که قشرهای وسیعی از یخ، خشکیها را میپوشاندهاند. آخرین دورهٔ عمدهٔ یخرفتگی حدود 11500 سال پیش پایان یافت.
2اینوئیت (Inuit): مردمان بومی ساکن در مناطق شمالی کانادا، آلاسکا و گرینلند هستند که زندگی سنتی آنها برای قرنها با شکار و محیط یخی درهمآمیخته است.
