پلاکت‌ها: قهرمانان نامرئی لخته‌شدن خون
پلاکت چیست و چگونه تولید می‌شود؟
پلاکت‌ها1 اجزای بسیار کوچک و بدون هسته‌ای در خون شما هستند. آن‌ها به‌قدری کوچک‌اند که تنها با میکروسکوپ قابل مشاهده‌اند. برای درک اندازه آن‌ها، تصور کنید یک قطره خون را روی نوار کاغذی بریزید؛ هزاران پلاکت در آن یک قطره جا می‌شوند!
محل تولید پلاکت‌ها در مغز استخوان2 است. مغز استخوان ماده‌ای نرم و اسفنجی در وسط استخوان‌های بزرگ مانند لگن و ران است. پلاکت‌ها از سلول‌های بزرگی به نام مگاکاریوسیت3 جدا می‌شوند. این سلول‌های بزرگ قطعه‌قطعه می‌شوند و هر قطعه یک پلاکت را تشکیل می‌دهد.
| نوع سلول خونی | وظیفه اصلی | طول عمر تقریبی |
|---|---|---|
| گلبول قرمز4 | حمل اکسیژن به بافت‌ها | 120 روز |
| گلبول سفید5 | مبارزه با عفونت | چند ساعت تا چند روز |
| پلاکت1 | لخته‌سازی و توقف خونریزی | 8-10 روز |
مراحل لخته‌شدن خون چگونه است؟
وقتی پوست شما بریده می‌شود، رگ‌های خونی کوچک پاره شده و خونریزی شروع می‌شود. در این لحظه پلاکت‌ها مانند یک تیم امداد سریع عمل می‌کنند. فرآیند لخته‌شدن خون مانند ساختن یک سد موقتی برای جلوگیری از خروج خون است.
مراحل لخته‌شدن خون به‌صورت زیر است:
۱. تشخیص زخم: پلاکت‌ها وجود زخم را حس می‌کنند.
۲. چسبیدن به محل آسیب: پلاکت‌ها به دیواره رگ آسیب‌دیده می‌چسبند.
۳. فعال‌شدن و تغییر شکل: پلاکت‌ها از حالت گرد به شکل ستاره‌ای درمی‌آیند تا بهتر به هم بچسبند.
۴. تشکیل پلاگ پلاکتی: پلاکت‌ها به هم متصل شده و یک توده موقتی می‌سازند.
۵. تشکیل لخته نهایی: با کمک پروتئین‌های لخته‌ساز به نام فاکتورهای انعقادی6، لخته محکم‌تری تشکیل می‌شود.
مقدار طبیعی پلاکت و آزمایش خون
تعداد پلاکت‌ها در آزمایش خون ساده قابل اندازه‌گیری است. مقدار طبیعی پلاکت در افراد سالم بین 150,000 تا 450,000 پلاکت در هر میکرولیتر خون است. این عدد را معمولاً به صورت 150-450 × 10^3/μL می‌نویسند.
| وضعیت | تعداد پلاکت (در هر میکرولیتر) | خطرات |
|---|---|---|
| طبیعی | 450,000 - 150,000 | بدون خطر |
| کمبود پلاکت7 | کمتر از 150,000 | خونریزی |
| افزایش پلاکت8 | بیشتر از 450,000 | لخته شدن |
پلاکت‌ها در زندگی روزمره
پلاکت‌ها نه تنها در بریدگی‌های بزرگ، بلکه در آسیب‌های کوچک روزمره نیز فعال هستند. وقتی پایتان را به جایی می‌زنید و کبود می‌شود، این کبودی نتیجه نشت خون از مویرگ‌های آسیب‌دیده و کار پلاکت‌ها برای ترمیم آن است.
در ورزش‌های پربرخورد مانند فوتبال، ممکن است ورزشکاران دچار آسیب‌هایی شوند که نیاز به تزریق پلاکت داشته باشند. امروزه از پلاسمای غنی از پلاکت9 برای درمان سریع‌تر آسیب‌های ورزشی استفاده می‌شود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، پلاکت‌ها سلول کامل نیستند بلکه قطعات سلولی هستند که از سلول‌های بزرگ‌تر مغز استخوان به نام مگاکاریوسیت3 جدا شده‌اند. آن‌ها هسته ندارند و بنابراین نمی‌توانند تقسیم شوند یا پروتئین‌های جدید بسازند.
در کمبود پلاکت7، حتی بریدگی‌های کوچک نیز می‌توانند خونریزی طولانی داشته باشند. همچنین ممکن است خونریزی‌های خودبه‌خودی در زیر پوست یا از بینی و لثه رخ دهد. در موارد شدید، خونریزی داخلی خطرناک خواهد بود.
بله، اهدای پلاکت امکان‌پذیر است اما با اهدای خون کامل متفاوت است. در این روش، خون از یک بازو گرفته می‌شود، پلاکت‌ها جدا شده و بقیه خون به بازوی دیگر فرد بازگردانده می‌شود. این فرآیند حدود 90 دقیقه طول می‌کشد.
پاورقی
1 پلاکت (Platelet) یا ترومبوسیت (Thrombocyte): ذرات کوچک و بدون هسته در خون که در انعقاد خون نقش دارند.
2 مغز استخوان (Bone Marrow): بافت نرم داخل استخوان‌ها که سلول‌های خونی در آن تولید می‌شوند.
3 مگاکاریوسیت (Megakaryocyte): سلول بزرگ در مغز استخوان که پلاکت‌ها از آن جدا می‌شوند.
4 گلبول قرمز (Red Blood Cell) یا اریتروسیت (Erythrocyte): سلول‌های خونی که اکسیژن را حمل می‌کنند.
5 گلبول سفید (White Blood Cell) یا لوکوسیت (Leukocyte): سلول‌های خونی که با عفونت مبارزه می‌کنند.
6 فاکتورهای انعقادی (Coagulation Factors): پروتئین‌های موجود در پلاسما که در تشکیل لخته خون مشارکت دارند.
7 کمبود پلاکت (Thrombocytopenia): وضعیتی که در آن تعداد پلاکت‌های خون کمتر از حد طبیعی است.
8 افزایش پلاکت (Thrombocytosis): وضعیتی که در آن تعداد پلاکت‌های خون بیشتر از حد طبیعی است.
9 پلاسمای غنی از پلاکت (Platelet-Rich Plasma - PRP): فرآورده خونی که حاوی غلظت بالایی از پلاکت است و برای درمان آسیب‌ها استفاده می‌شود.
