مویرگ: رگ‌های بسیار باریکی که تبادل گازها، مواد غذایی و مواد زائد بین خون و یاخته‌ها در آن‌ها انجام می‌شود.

مویرگ‌ها: جادۀ اصلی تبادل در بدن

مویرگ چیست و چگونه کار می‌کند؟

تصور کنید بدن شما یک شهر بزرگ است. سرخرگ⁵ها مانند بزرگراه‌های اصلی، خون تازه و پر از اکسیژن و مواد غذایی را از قلب به همه‌جا می‌برند. سیاهرگ⁶ها نیز مانند جاده‌های جمع‌آوری کننده، خون استفاده شده را به قلب بازمی‌گردانند. اما بین این بزرگراه‌ها و جاده‌ها، کوچه‌های بسیار باریکی وجود دارند که به تک‌تک خانه‌ها (یاخته‌های بدن) می‌رسند. این کوچه‌های باریک، همان مویرگ¹ها هستند.

دیوارۀ مویرگ‌ها بسیار نازک است، تقریباً به اندازۀ یک لایه یاخته! این نازکی امکان تبادل⁷ را فراهم می‌کند. اکسیژن و مواد غذایی از داخل خون، از دیوارۀ مویرگ خارج شده و وارد مایعی به نام مایع بین یاخته‌ای⁸ می‌شوند تا به یاخته‌ها برسند. در عوض، مواد زاید مانند دی‌اکسید کربن⁹ از یاخته‌ها وارد این مایع و سپس از طریق دیوارۀ مویرگ به داخل خون بازمی‌گردند تا برای دفع از بدن حمل شوند.

انواع مختلف مویرگ‌ها در بدن

همۀ مویرگ‌ها دقیقاً شبیه هم نیستند. بسته به عضوی که در آن قرار دارند، ساختار دیوارۀ آن‌ها کمی متفاوت است تا بتوانند کارهای خاصی را انجام دهند. این تفاوت مانند تفاوت بین کوچه‌های یک محلۀ مسکونی با کوچه‌های یک بازار است که هرکدام برای هدف خاصی طراحی شده‌اند.

مویرگ‌ها در عمل: از ورزش تا تغذیه

وقتی شما ورزش می‌کنید، ماهیچه‌های شما به انرژی و اکسیژن بیشتری نیاز دارند. در این حالت، قلب شما تندتر می‌زند و تعداد بیشتری از مویرگ‌های موجود در ماهیچه‌ها باز می‌شوند تا خون بیشتری را دریافت کنند. به همین دلیل است که هنگام دویدن، صورت شما قرمز می‌شود؛ زیرا مویرگ‌های زیر پوست برای دفع گرمای اضافی بدن گشاد شده‌اند.

هنگام گرسنگی، غذایی که می‌خورید در روده هضم می‌شود. مواد غذایی حاصل از هضم، از طریق مویرگ‌های پنجره‌دار¹¹ دیوارۀ روده جذب خون می‌شوند. سپس این خون به کبد می‌رود و در آنجا، مویرگ‌های سینوزوئید¹² به مولکول‌های غذایی اجازه می‌دهند وارد یاخته‌های کبدی شوند تا پردازش و ذخیره گردند.

فرمول سادۀ تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن در مویرگ‌های شش¹³ را می‌توان اینگونه نشان داد:

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ مویرگ (Capillary): رگ‌های خونی بسیار باریک که تبادل مواد بین خون و بافت‌ها در آن‌ها انجام می‌شود.

² تبادل گازها (Gas Exchange): فرآیند دریافت اکسیژن و دفع دی‌اکسید کربن.

³ مواد غذایی (Nutrients): موادی مانند گلوکز، اسیدهای آمینه و ویتامین‌ها که یاخته‌ها برای تولید انرژی و رشد به آن‌ها نیاز دارند.

⁴ مواد زاید (Waste Products): موادی مانند دی‌اکسید کربن و اوره که حاصل فعالیت یاخته‌ها هستند و باید از بدن دفع شوند.

⁵ سرخرگ (Artery): رگ‌هایی که خون را از قلب به دیگر قسمت‌های بدن می‌برند.

⁶ سیاهرگ (Vein): رگ‌هایی که خون را از قسمت‌های مختلف بدن به قلب بازمی‌گردانند.

⁷ تبادل (Exchange): فرآیند دادن و گرفتن مواد.

⁸ مایع بین یاخته‌ای (Interstitial Fluid): مایعی که فضای بین یاخته‌ها را پر می‌کند.

⁹ دی‌اکسید کربن (Carbon Dioxide): $CO_2$، گازی که حاصل سوخت و ساز در یاخته‌ها است.

¹⁰ مویرگ پیوسته (Continuous Capillary)

¹¹ مویرگ پنجره‌دار (Fenestrated Capillary)

¹² مویرگ سینوزوئید (Sinusoidal Capillary)

¹³ شش (Lung)

¹⁴ لخته (Clot)