خودالقایی: پدیده القای ولتاژ در یک پیچه به دلیل تغییر جریان خودش

بروزرسانی شده در: 13:02 1404/08/14 مشاهده: 4 دسته بندی: کپسول آموزشی

خودالقایی: وقتی سیم پیچ از تغییر جریانش ناراحت می‌شود!

پدیده‌ای شگفت‌انگیز که پایه و اساس بسیاری از فناوری‌های مدرن است.

این مقاله به بررسی پدیده خودالقایی^۱ می‌پردازد و به زبان ساده توضیح می‌دهد که چگونه یک سیم‌پیچ در برابر تغییر جریان الکتریکی از خود مقاومت نشان می‌دهد و این ویژگی چگونه در ترانسفورماتورها، موتورها و مدارهای الکترونیکی کاربرد دارد. کلیدواژه‌های اصلی این مقاله عبارت‌اند از: القای الکترومغناطیسی^۲، سیم‌پیچ^۳، ولتاژ القایی^۴ و اندوکتانس^۵.

القای الکترومغناطیسی: داستان آهنربا و سیم‌پیچ

قبل از پرداختن به خودالقایی، باید با مفهوم پایه‌ای القای الکترومغناطیسی آشنا شویم. مایکل فارادی^۶ دانشمند بزرگ، کشف کرد که اگر یک آهنربا را در نزدیکی یک سیم‌پیچ حرکت دهیم، یک جریان الکتریکی در سیم‌پیچ ایجاد می‌شود. این جریان به دلیل ایجاد یک ولتاژ القایی در سیم‌پیچ است. نکته کلیدی این است که این پدیده فقط هنگامی رخ می‌دهد که میدان مغناطیسی در حال تغییر باشد (مثلاً با حرکت آهنربا).

فرمول پایه القای فارادی:

$\mathcal{E} = -N \frac{\Delta \Phi}{\Delta t}$

در این فرمول:

$\mathcal{E}$ نمایانگر نیروی محرکه الکتریکی القا شده (ولتاژ القایی) است.
$N$ تعداد حلقه‌های سیم‌پیچ است.
$\Delta \Phi$ میزان تغییرات شار مغناطیسی است.
$\Delta t$ مدت زمانی است که این تغییرات در آن رخ می‌دهد.
علامت منفی ($-$) بیانگر قانون لنز^۷ است که جهت ولتاژ القایی را مشخص می‌کند.

خودالقایی: سیم‌پیچی که روی خودش اثر می‌گذارد

حالا فرض کنید به جای حرکت دادن یک آهنربا، جریان الکتریکی داخل خود سیم‌پیچ را تغییر دهیم. وقتی جریان در سیم‌پیچ تغییر می‌کند، یک میدان مغناطیسی متغیر حول آن ایجاد می‌شود. این میدان مغناطیسی متغیر، دوباره بر خود سیم‌پیچ اثر گذاشته و در آن یک ولتاژ القا می‌کند. به این پدیده که در آن یک سیم‌پیچ به دلیل تغییرات جریان خودش، در خودش ولتاژ القا می‌کند، خودالقایی می‌گویند.

ولتاژ القا شده همواره در جهتی است که با تغییر جریان اصلی مخالفت کند. اگر جریان در حال افزایش باشد، ولتاژ القایی سعی می‌کند آن را کاهش دهد و اگر جریان در حال کاهش باشد، ولتاژ القایی سعی می‌کند آن را افزایش دهد. این یک ویژگی بسیار مهم است!

ویژگی	القای متقابل (آهنربا و سیم‌پیچ)	خودالقایی (سیم‌پیچ تنها)
علت ایجاد ولتاژ	تغییر میدان مغناطیسی یک منبع خارجی (مثلاً آهنربا)	تغییر میدان مغناطیسی ناشی از جریان خود سیم‌پیچ
نتیجه	ایجاد جریان در یک مدار دیگر یا بخش دیگر	ایجاد ولتاژی که با تغییر جریان خودش مخالفت می‌کند
مثال ساده	ژنراتور برق، ترانسفورماتور	چوک^۸ در مدارهای الکترونیکی، ایجاد جرقه هنگام قطع کلید

اندوکتانس: معیار سنجش خودالقایی

میزان «مقاومت» یک سیم‌پیچ در برابر تغییر جریان، با کمیتی به نام اندوکتانس سنجیده می‌شود. اندوکتانس نشان می‌دهد که یک سیم‌پیچ چقدر می‌تواند در برابر تغییر جریانش ایستادگی کند. واحد اندوکتانس هنری (H) است که به افتخار جوزف هنری^۹ نامگذاری شده است. یک سیم‌پیچ با اندوکتانس 1 H، اگر جریانش با نرخ 1 A/s تغییر کند، ولتاژی معادل 1 V در خود القا می‌کند.

فرمول ولتاژ خودالقا شده:

$\mathcal{E} = -L \frac{\Delta I}{\Delta t}$

در این فرمول:

$\mathcal{E}$ ولتاژ خودالقا شده است.
$L$ اندوکتانس سیم‌پیچ است.
$\frac{\Delta I}{\Delta t}$ نرخ تغییرات جریان در واحد زمان است.

عوامل مؤثر بر اندوکتانس یک سیم‌پیچ:

تعداد حلقه‌ها (N): هرچه تعداد حلقه‌های سیم‌پیچ بیشتر باشد، اندوکتانس آن بزرگ‌تر است.
مساحت حلقه‌ها (A): سیم‌پیچی با حلقه‌های پهن‌تر، اندوکتانس بیشتری دارد.
جنس هسته: اگر داخل سیم‌پیچ را با یک ماده فرومغناطیس^۱۰ مانند آهن پر کنیم، اندوکتانس آن به شدت افزایش می‌یابد.

خودالقایی در عمل: از لامپ‌های فلورسنت تا سیستم‌های ارتباطی

این پدیده فقط یک مفهوم تئوری نیست، بلکه در اطراف ما بسیار دیده می‌شود.

مثال ۱: بالاست^۱۱ لامپ مهتابی (فلورسنت)
برای روشن کردن یک لامپ مهتابی به ولتاژ بسیار بالایی نیاز است. در این لامپ‌ها از یک چوک (سیم‌پیچ با هسته آهنی) استفاده می‌شود. هنگامی که جریان از چوک عبور می‌کند و به طور ناگهانی قطع می‌شود (توسط استارت^۱۲)، پدیده خودالقایی در چوک یک پالس ولتاژ بالا ایجاد می‌کند که این ولتاژ برای یونیزه کردن گاز داخل لامپ و روشن کردن آن کافی است.

مثال ۲: ایجاد جرقه
هنگامی که یک مدار دارای سیم‌پیچ (مانند موتور یک اسباب‌بازی) را به سرعت خاموش می‌کنید، ممکن است یک جرقه کوچک در محل کلید ببینید. این جرقه به دلیل خودالقایی است. در لحظه قطع جریان، سیم‌پیچ سعی می‌کند جریان را حفظ کند و ولتاژ بالایی القا می‌کند که می‌تواند در هوای بین کنتاکت‌های کلید، جرقه ایجاد کند.

مثال ۳: فیلترهای فرکانس در رادیو
در مدارهای رادیویی، از ترکیب سیم‌پیچ‌ها (با خاصیت خودالقایی) و خازن‌ها برای ساخت فیلترهایی استفاده می‌شود که فقط سیگنال‌های رادیویی یک فرکانس خاص (مثلاً یک ایستگاه رادیویی خاص) را عبور می‌دهند و بقیه را حذف می‌کنند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

آیا خودالقایی همیشه مضر است؟

خیر، اصلاً اینطور نیست! درست است که خودالقایی می‌تواند در برخی مدارها باعث ایجاد مشکلاتی مانند جرقه یا تأخیر شود، اما کاربردهای مفید آن بسیار بیشتر است. همان‌طور که دیدیم، از این پدیده برای روشن کردن لامپ‌های مهتابی، ساخت فیلترهای الکترونیکی، ذخیره‌سازی انرژی در منابع تغذیه و حتی در سیستم‌های انتقال برق (ترانسفورماتورها) استفاده می‌شود.

آیا یک سیم مستقیم هم خودالقایی دارد؟

بله، حتی یک سیم مستقیم و ساده نیز دارای اندوکتانس (هرچند بسیار کوچک) است. زیرا هر جریانی که از سیم عبور می‌کند، یک میدان مغناطیسی حول آن ایجاد می‌کند و با تغییر جریان، این میدان تغییر کرده و طبق قانون فارادی، اثر خود را نشان می‌دهد. اما این اثر در سیم‌پیچ‌ها به دلیل تمرکز میدان مغناطیسی، بسیار قوی‌تر و قابل‌ملاحظه‌تر است.

رابطه بین انرژی و خودالقایی چیست؟

یک سیم‌پیچ با اندوکتانس، می‌تواند انرژی را در میدان مغناطیسی خود ذخیره کند (مانند یک باتری موقت). هنگامی که جریان در سیم‌پیچ برقرار است، انرژی در میدان مغناطیسی آن ذخیره می‌شود. وقتی جریان قطع می‌شود، این انرژی آزاد می‌گردد (که می‌تواند به صورت جرقه یا روشن کردن موقت یک لامپ ظاهر شود). انرژی ذخیره شده در یک سیم‌پیچ از رابطه $E = \frac{1}{2} L I^2$ به دست می‌آید که در آن $I$ جریان است.

جمع‌بندی

پدیده خودالقایی یک ویژگی ذاتی سیم‌پیچ‌ها است که باعث می‌شود در برابر هرگونه تغییر در جریان الکتریکی که از آنها می‌گذرد، مقاومت کنند و یک ولتاژ مخالف القا نمایند. این پدیده که با کمیت اندوکتانس سنجیده می‌شود، اگرچه ممکن است در نگاه اول یک مانع به نظر برسد، اما در واقع پایه و اساس عملکرد بسیاری از وسایل الکتریکی و الکترونیکی ضروری در زندگی روزمره ما، از لامپ‌های کم‌مصرف تا سیستم‌های پیچیده ارتباطی است.

پاورقی

خودالقایی (Self-inductance): پدیده‌ای که در آن تغییر جریان در یک مدار، باعث القای ولتاژی در خود همان مدار می‌شود.
القای الکترومغناطیسی (Electromagnetic Induction): تولید نیروی محرکه الکتریکی (ولتاژ) در یک مدار در اثر تغییر شار مغناطیسی.
سیم‌پیچ (Coil): چندین حلقه سیم که معمولاً به صورت مارپیچ پیچیده شده‌اند.
ولتاژ القایی (Induced Voltage): ولتاژی که در یک هادی در اثر تغییر میدان مغناطیسی اطراف آن ایجاد می‌شود.
اندوکتانس (Inductance): معیار سنجش میزان خودالقایی یک سیم‌پیچ. واحد آن هنری (H) است.
مایکل فارادی (Michael Faraday): فیزیکدان و شیمیدان انگلیسی که القای الکترومغناطیسی را کشف کرد.
قانون لنز (Lenz's Law): قانونی که جهت ولتاژ و جریان القا شده را مشخص می‌کند. طبق این قانون، جهت القایی همواره به گونه‌ای است که با تغییراتی که آن را به وجود آورده است، مخالفت کند.
چوک (Choke): نوعی سلف (سیم‌پیچ) که برای مسدود کردن سیگنال‌های با فرکانس بالا در مدارهای الکترونیکی استفاده می‌شود.
جوزف هنری (Joseph Henry): فیزیکدان آمریکایی که به طور مستقل القای الکترومغناطیسی را کشف کرد و واحد اندوکتانس به نام او نامگذاری شده است.
فرومغناطیس (Ferromagnetic): موادی که به شدت جذب آهنربا می‌شوند و می‌توانند میدان مغناطیسی را تقویت کنند، مانند آهن، کبالت و نیکل.
بالاست (Ballast): وسیله‌ای که برای محدود کردن جریان در لامپ‌های تخلیه گازی مانند لامپ‌های فلورسنت استفاده می‌شود.
استارت (Starter): وسیله‌ای در مدار لامپ فلورسنت که در ابتدا جریان را برقرار کرده و سپس به طور ناگهانی قطع می‌کند تا پالس ولتاژ بالا ایجاد شود.

القای الکترومغناطیسی سلف اندوکتانس قانون لنز مدارهای AC

خودالقایی Self-inductance

اطلاع از تغییرات در بسته‌های گاما

کاربر عزیز سلام!