مدارس نظامیه: دانشگاه‌های دنیای قدیم
خواجه نظام‌الملک که بود و چه کرد؟
فکر کنید شما یک مدیر مدرسه هستید که می‌خواهید یک مدرسهٔ جدید و بسیار خوب بسازید. خواجه نظام‌الملک دقیقاً همین کار را کرد، اما در اندازه‌ای بسیار بزرگ‌تر! او یک وزیر بسیار قدرتمند و دانا در زمان پادشاهی سلجوقیان بود. مانند یک مدیرکل امروزی که برای آموزش و پرورش یک کشور برنامه‌ریزی می‌کند، او تصمیم گرفت در شهرهای مهم مانند بغداد، اصفهان، نیشابور و بلخ مدرسه‌هایی بزرگ بسازد. هدف او این بود که دانش‌آموزان باهوش، بدون نگرانی از هزینه‌ها، درس بخوانند و دانشمندان بزرگی برای آینده شوند.
ویژگی‌های جالب مدارس نظامیه
این مدارس مانند یک شهرک علمی کامل بودند. برای درک بهتر، آن را با مدرسه خودتان مقایسه کنید:
| ویژگی | مدارس نظامیه | شبیه چه چیزی در دنیای امروز است؟ |
|---|---|---|
| کتابخانه | دارای کتاب‌های بسیار زیاد | کتابخانهٔ عمومی یا دیجیتال مدرسه |
| هزینه | رایگان (با کمک‌های مالی) | مدرسهٔ غیرانتفاعی با بورسیه |
| محل اقامت | حجره (اتاق‌های خواب برای دانش‌آموزان) | خوابگاه دانش‌آموزی |
| وعده غذایی | تهیه ناهار و شام برای همه | سلف سرویس مدرسه |
درس‌هایی که در نظامیه تدریس می‌شد
در این مدارس، دانش‌آموزان درس‌های مختلفی می‌خواندند. اگر برنامهٔ هفتگی آن‌ها را می‌دیدید، چیزی شبیه به این بود:
- علوم دینی: مانند یادگیری قوانین دین و تفسیر قرآن.
- ادبیات فارسی و عربی: برای زیبا نوشتن و سخنرانی کردن.
- فلسفه و منطق: برای درست فکر کردن و حل مسائل سخت.
- ریاضیات و نجوم: برای محاسبه و شناخت ستاره‌ها و سیارات.
یک دانش‌آموز نظامیه باید در همهٔ این زمینه‌ها اطلاعات می‌داشت، دقیقاً مانند یک دانش‌آموز امروزی که باید در درس‌های ریاضی، علوم، فارسی و دینی نمرهٔ خوبی بگیرد.
یک روز از زندگی یک دانش‌آموز در مدرسه نظامیه
تصور کنید محمد، یک دانش‌آموز 12 ساله در مدرسه نظامیه نیشابور است. روز او از طلوع آفتاب شروع می‌شود:
- صبح زود از خواب بیدار می‌شود، نماز می‌خواند و صبحانه می‌خورد.
- ساعت اول را در کلاس ادبیات می‌گذراند و شعرهای زیبا یاد می‌گیرد.
- ساعت بعد، در حیاط بزرگ مدرسه با دوستانش دربارهٔ یک مسئلهٔ ریاضی بحث می‌کند.
- بعد از ناهار، به کتابخانه می‌رود و یک کتاب قدیمی دربارهٔ ستاره‌ها را مطالعه می‌کند.
- عصر، استادش از او و دیگران امتحان شفاهی می‌گیرد.
زندگی در نظامیه ترکیبی از درس، تحقیق و زندگی گروهی بود.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
در آن زمان، معمولاً دانش‌آموزان این مدارس پسر بودند. آموزش دختران به شکل دیگری و بیشتر در خانه صورت می‌گرفت.
خیر، ساختمان‌های اصلی این مدارس پس از قرن‌ها از بین رفته‌اند. اما برخی از آن‌ها مانند نظامیه بغداد، نام و خاطره‌شان در کتاب‌های تاریخ باقی مانده است.
زیرا آن‌ها الگویی برای دانشگاه‌های امروزی شدند. ایدهٔ "مدرسه‌ای بزرگ با امکانات رایگان برای دانش‌آموزان بااستعداد" از ابداعات خواجه نظام‌الملک بود.
مدارس نظامیه مانند دانشگاه‌های امروزی بودند که حدود هزار سال پیش به دستور خواجه نظام‌الملک ساخته شدند. آن‌ها به دانش‌آموزان کمک می‌کردند تا در علوم مختلف متخصص شوند و هزینه‌ای هم پرداخت نکنند. این مدارس با کتابخانه‌های بزرگ، غذای رایگان و خوابگاه، محیط کاملی برای یادگیری فراهم کرده بودند. یادگیری از گذشته به ما نشان می‌دهد که چقدر آموزش و پرورش در پیشرفت یک جامعه اهمیت دارد.
پاورقی
۱خواجه نظام‌الملک طوسی (Nizam al-Mulk): وزیر دانشمند و قدرتمند دوران سلجوقی که سیاست‌مدار و نویسنده‌ای بزرگ بود و کتاب "سیاست‌نامه" را نوشت.
۲فقه (Fiqh): به قوانین و احکام دین اسلام گفته می‌شود. در مدارس نظامیه، دانش‌آموزان این قوانین را به طور دقیق مطالعه می‌کردند.
