تولیدمثل غیرجنسی: راز زادآوری بدون نیاز به جفت
تولیدمثل غیرجنسی چیست؟
تولیدمثل غیرجنسی، روشی برای به وجود آوردن فرزندان جدید است که در آن فقط یک والد شرکت دارد. برخلاف تولیدمثل جنسی که در آن سلول‌های جنسی نر و ماده با هم ترکیب می‌شوند، در این روش، فرزندان جدید از سلول‌های غیرجنسی والد به وجود می‌آیند. نتیجه این فرآیند، تولید فرزندانی است که از نظر ژنتیکی کاملاً شبیه به والد خود هستند. به این موجودات یکسان، کلون۵ می‌گویند.
انواع روش‌های تولیدمثل غیرجنسی
طبیعت از روش‌های گوناگون و خلاقانه‌ای برای تولیدمثل غیرجنسی استفاده می‌کند. در جدول زیر، مهم‌ترین این روش‌ها را مشاهده می‌کنید:
| نام روش | شرح فرآیند | مثال‌های بارز |
|---|---|---|
| تقسیم دوتایی۲ | جاندار تک‌سلولی پس از رشد، مواد ژنتیکی خود را همانندسازی کرده و سپس به دو سلول کاملاً یکسان تقسیم می‌شود. | باکتری‌ها، آمیب، پارامسی |
| بذرافشانی۳ | سلول‌های ویژه‌ای به نام هاگ در ساختاری به نام هاگدان تولید می‌شوند. این هاگ‌ها بسیار سبک هستند و توسط باد یا آب پراکنده شده و در محیط مناسب به جاندار جدید تبدیل می‌شوند. | کپک‌ها، سرخس‌ها، قارچ‌ها (مانند قارچ خوراکی) |
| رویش۴ | توده‌ای از سلول‌ها بر روی بدن والد رشد می‌کند که پس از رسیدن، جدا شده و به جاندار مستقلی تبدیل می‌شود. | هیدر، مخمر، عروس دریایی |
| تکثیر رویشی | بخشی از گیاه مانند ساقه، ریشه یا برگ از گیاه اصلی جدا شده و در شرایط مناسب، یک گیاه کامل جدید را به وجود می‌آورد. | سیب‌زمینی (غده)، توت‌فرنگی (ساقه‌ی رونده)، پیاز (پیاز) |
| باززایی | اگر بخشی از بدن یک جاندار جدا شود، آن بخش می‌تواند کل بدن را دوباره بسازد. | ستاره‌ی دریایی، کرم پهن، برخی از مارمولک‌ها (بازسازی دم) |
تولیدمثل غیرجنسی در کشاورزی و باغبانی
انسان‌ها از دیرباز از روش‌های تکثیر غیرجنسی، به ویژه تکثیر رویشی، برای پرورش گیاهان استفاده کرده‌اند. وقتی شما یک سیب‌زمینی را می‌کارید و از آن یک گیاه سیب‌زمینی کامل به دست می‌آورید، در واقع از روش غیرجنسی استفاده کرده‌اید. این کار چند مزیت بزرگ دارد: اول اینکه همه‌ی محصولات به دست آمده کاملاً یکسان و با کیفیت ثابت هستند. دوم، سرعت تکثیر بسیار بالاست و نیازی به صبر کردن برای گرده‌افشانی و تشکیل بذر نیست. روش‌هایی مانند قلمه‌زنی، پیوند و کشت بافت همگی بر پایه‌ی همین اصل استوارند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، بسیاری از موجودات می‌توانند هر دو روش را به کار ببرند. برای مثال، شته‌ها (شپشک‌های گیاهی) در شرایط مطلوب و هنگام وفور غذا به سرعت به روش غیرجنسی جمعیت خود را افزایش می‌دهند. اما وقتی شرایط سخت می‌شود (مثلاً در پایان فصل)، به تولیدمثل جنسی روی می‌آورند تا نسل بعدی تنوع ژنتیکی بیشتری داشته باشد و شانس بقا در محیط‌های جدید را افزایش دهد.
از نظر ژنتیکی بله، اما ظاهر آن‌ها می‌تواند تحت تأثیر عوامل محیطی متفاوت باشد. تصور کنید دو قلمه‌ی یکسان از یک گیاه را در دو گلدان با خاک و نور متفاوت بکارید. هر دو از نظر ژنتیکی یکسان هستند، اما ممکن است یکی بزرگ‌تر و پربرگ‌تر و دیگری کوچک‌تر رشد کند. این تفاوت‌ها ناشی از محیط است، نه ژن‌ها.
بزرگ‌ترین ضعف، نبود تنوع ژنتیکی است. اگر یک بیماری جدید یا تغییر ناگهانی در محیط رخ دهد، از آنجا که همه‌ی افراد یک جمعیت ژنتیک یکسانی دارند، اگر یکی در برابر آن بیماری آسیب‌پذیر باشد، احتمالاً همه آسیب خواهند دید و ممکن است کل جمعیت از بین برود.
پاورقی
۱تولیدمثل غیرجنسی (Asexual Reproduction): روشی از زادآوری که در آن تنها یک والد نقش دارد و فرزندان از سلول‌های غیرجنسی به وجود می‌آیند.
۲تقسیم دوتایی (Binary Fission): روشی که در آن یک سلول به دو سلول کاملاً یکسان تقسیم می‌شود.
۳بذرافشانی (Sporulation): تولید و پراکنش سلول‌های هاگ برای ایجاد نسل جدید.
۴رویش (Budding): جوانه‌زدن و رشد یک جاندار جدید از روی بدن والد.
۵کلون (Clone): موجودی که از نظر ژنتیکی کاملاً با والد خود یکسان است.