اشک: محافظ ناشناخته چشمان شما
اشک چگونه تولید می‌شود؟
اشک در غده‌ای به نام غده اشکی۳ واقع در پشت پلک فوقانی تولید می‌شود. هر بار که پلک می‌زنید، اشک مانند یک برف‌پاک‌کن شیشه جلو، سطح چشم را مرطوب و تمیز می‌کند. این فرآیند مداوم، شستشوی چشمی نامیده می‌شود. تصور کنید در یک روز پرگردوغبار قدم می‌زنید. ذرات ریز گردوغبار روی چشم شما می‌نشینند. پلک زدن و جریان اشک، بلافاصله این ذرات را شسته و از چشم خارج می‌کنند و مانع از ایجاد خراش یا عفونت می‌شوند.
مواد تشکیل‌دهنده اشک چیست؟
اشک فقط آب خالص نیست، بلکه یک مایع پیچیده متشکل از آب، نمک‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌هاست. این ترکیب به سه لایه اصلی تقسیم می‌شود:
| نام لایه | عملکرد اصلی | ترکیبات کلیدی |
|---|---|---|
| لایه مخاطی (داخلی) | چسباندن اشک به سطح چشم | موسین |
| لایه آبی (میانی) | شستشو، تغذیه و محافظت ضد میکروبی | آب، نمک، لیزوزیم۱ |
| لایه چربی (بیرونی) | کاهش تبخیر اشک | لیپیدها (چربی‌ها) |
لیزوزیم: سرباز ضد باکتری در اشک شما
لیزوزیم یک آنزیم است. آنزیم‌ها مولکول‌های پروتئینی هستند که سرعت واکنش‌های شیمیایی در بدن را افزایش می‌دهند. کار لیزوزیم شکستن دیواره سلولی باکتری‌هاست. دیواره سلولی برای باکتری مانند یک قلعه محکم است. لیزوزیم مانند یک گلوله توپ، به این دیواره حمله کرده و آن را خراب می‌کند. وقتی دیواره از بین برود، باکتری ترکیده و می‌میرد.
فعالیت این آنزیم را می‌توان با یک معادله ساده نشان داد. لیزوزیم به دیواره سلولی باکتری (که از مولکول‌های بزرگی به نام پپتیدوگلیکان ساخته شده) حمله می‌کند و آن را تجزیه می‌کند:
$ \text{پپتیدوگلیکان} \xrightarrow[\text{Lysozyme}]{} \text{قطعات کوچک و بی‌ضرر} $
اشک در عمل: از برش پیاز تا ورود شن
وقتی پیاز را پوست می‌کنید، گازی آزاد می‌شود که با آب چشم شما ترکیب شده و اسید سولفوریک بسیار رقیق تولید می‌کند. این ماده چشم را می‌سوزاند. در پاسخ، غده اشکی حجم زیادی اشک تولید می‌کند تا این ماده محرک را رقیق کرده و از سطح چشم بشوید. این یک نمونه کلاسیک از شستشوی چشمی است. مثال دیگر، ورود یک ذره شن است. چشم بلافاصله شروع به اشک‌ریزی می‌کند تا این جسم خارجی را به سمت مجرای بینی و خارج از بدن هدایت کند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. ترکیب اشک بسته به محرک می‌تواند کمی متفاوت باشد. برای مثال، اشک ناشی از تحریک (مثل پیاز) ممکن است غلظت لیزوزیم و آنتی‌بادی‌های بیشتری برای مقابله با محرک بالقوه داشته باشد، در حالی که اشک پایه (که همیشه برای مرطوب نگه داشتن چشم ترشح می‌شود) ترکیب ثابت‌تری دارد.
پاسخ: سامانه دفاعی اشک بسیار قدرتمند است، اما محدودیت دارد. اگر تعداد باکتری‌های مهاجم بسیار زیاد باشد (مثلاً در اثر تماس با یک منبع آلوده شدید) یا اگر سیستم ایمنی بدن فرد ضعیف باشد، ممکن است باکتری‌ها بر دفاع اشک غلبه کرده و باعث عفونت شوند. همچنین، برخی باکتری‌های خاص ممکن است در برابر لیزوزیم مقاوم‌تر باشند.
پاسخ: بله. پلک نزدن، فرآیند حیاتی شستشوی چشمی را متوقف می‌کند. در نتیجه، اشک تبخیر شده، آلودگی‌ها روی چشم جمع شده و اکسیژن‌رسانی به قرنیه کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند منجر به خشکی، خارش، قرمزی و حتی تاری دید موقت شود. هنگام کار با رایانه که پلک زدن کمتر می‌شود، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
پاورقی
۱لیزوزیم (Lysozyme): آنزیمی که دیواره سلولی باکتری‌ها را تجزیه می‌کند.
۲شستشوی چشمی (Lacrimal Secretion / Eye Irrigation): فرآیند ترشح و جریان اشک برای مرطوب‌سازی، تغذیه و پاکسازی سطح چشم.
۳غده اشکی (Lacrimal Gland): غده‌ای واقع در پشت پلک فوقانی که مسئول تولید بخش عمده اشک است.