دفاع اختصاصی: سپهری هوشمند در بدن شما
سربازان هوشمند: لنفوسیت‌های بی و تی
سیستم دفاع اختصاصی مانند یک ارتش بسیار آموزش‌دیده عمل می‌کند. سربازان کلیدی این ارتش، لنفوسیت‌ها هستند که در مغز استخوان ساخته می‌شوند. این سربازان به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- لنفوسیت‌های بی (B Cells): این سلول‌ها کارخانه‌های تولید پادتن هستند. هر لنفوسیت بی برای شناسایی یک مهاجم خاص (مثل یک نوع باکتری) برنامه‌ریزی شده است.
- لنفوسیت‌های تی (T Cells): این سلول‌ها مانند افسران فرمانده و نیروهای ویژه عمل می‌کنند. برخی از آن‌ها مستقیماً به سلول‌های آلوده بدن حمله می‌کنند و برخی دیگر به لنفوسیت‌های بی در تولید پادتن کمک می‌کنند.
تصور کنید یک ویروس سرماخوردگی وارد بدن شما شود. لنفوسیت‌های بی که قفل آن ویروس خاص را دارند، فعال شده و شروع به تکثیر می‌کنند. برخی از آن‌ها به سلول‌های پلاسمایی تبدیل می‌شوند که میلیون‌ها پادتن ضد آن ویروس تولید می‌کنند.
| ویژگی | لنفوسیت بی (B) | لنفوسیت تی (T) |
|---|---|---|
| محل بلوغ | مغز استخوان | تیموس |
| نوع ایمنی | ایمی‌نی هومورال (مایعات بدن) | ایمی‌نی سلولی |
| محصول اصلی | پادتن (آنتی‌بادی) | سیتوکاین (مواد شیمیایی سیگنال‌ده) |
| نقش در از بین بردن مهاجم | غیرمستقیم (با خنثی‌سازی) | مستقیم (نابودی سلول آلوده) |
سلاح‌های مولکولی: پادتن‌ها چگونه کار می‌کنند؟
پادتن‌ها یا آنتی‌بادی‌ها، پروتئین‌های Y شکل هستند که توسط لنفوسیت‌های بی تولید می‌شوند. هر پادتن یک قفل بسیار خاص دارد که فقط به یک کلید خاص، یعنی پادگن۶ (آنتی‌ژن) روی سطح مهاجم، متصل می‌شود. پادگن می‌تواند بخشی از یک ویروس، باکتری یا حتی گرده گل باشد.
اتصال پادتن به پادگن چند نتیجه مهم دارد:
- خنثی‌سازی: پادتن با پوشاندن سطح مهاجم، مانع از اتصال و ورود آن به سلول‌های بدن می‌شود.
- علامت‌گذاری: پادتن مانند یک پرچم، مهاجم را برای سلول‌های بیگانه‌خوار مانند ماکروفاژها علامت‌گذاری می‌کند تا آن را ببلعد و از بین ببرد. به این فرآیند اُپسونیزاسیون۷ می‌گویند.
حافظهٔ شکست‌ناپذیر: اساس واکسیناسیون
مهم‌ترین ویژگی دفاع اختصاصی، حافظه ایمونولوژیک است. پس از اولین برخورد با یک عامل بیماری‌زا و شکست آن، برخی از لنفوسیت‌های بی و تی به سلول‌های حافظه تبدیل می‌شوند. این سلول‌ها برای سال‌ها یا حتی تمام عمر در بدن باقی می‌مانند.
اگر همان مهاجم دوباره به بدن حمله کند، سلول‌های حافظه بلافاصله آن را شناسایی کرده و یک پاسخ سریع، قوی و گسترده را راه‌اندازی می‌کنند. این پاسخ آنقدر سریع و قدرتمند است که معمولاً شما حتی متوجه بیماری نمی‌شوید. این اصل علمی، پایه و اساس واکسنها است.
کارخانه‌های دفاعی: نقش سیستم لنفاوی
تمام این عملیات پیچیده در درون سیستم لنفاوی اتفاق می‌افتد. این سیستم یک شبکه وسیع از عروق، غدد (گره‌های لنفاوی) و اندام‌های تخصصی است. گره‌های لنفاوی مانند پایگاه‌های نظامی هستند که لنفوسیت‌ها در آن‌ها جمع شده و منتظر شناسایی مهاجمان می‌مانند. وقتی یک عفونت در قسمتی از بدن رخ می‌دهد، گره‌های لنفاوی نزدیک به آن ناحیه متورم می‌شوند (مثلاً غدد متورم گردن در هنگام گلودرد). این تورم نشان‌دهنده فعالیت شدید لنفوسیت‌ها برای مبارزه با عفونت است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: خیر. سیستم ایمنی اختصاصی در بدو تولد نابالغ است و در طول زمان و با مواجهه با انواع میکروب‌ها، "آموزش" می‌بیند و قوی می‌شود. این یکی از دلایل آسیب‌پذیری بیشتر نوزادان در برابر عفونت‌ها است.
پاسخ: به دلیل وجود سلول‌های حافظه. پس از ابتلای اولیه، بدن شما یک جمعیت از لنفوسیت‌های حافظه مخصوص ویروس آبله مرغان ایجاد می‌کند که در صورت مواجهه مجازی، بلافاصله آن را حذف می‌کنند و مان از بیماری مجدد می‌شوند.
پاسخ: ویروس ایدز (اچ‌آی‌وی) به طور خاص به یک نوع از لنفوسیت‌های تی به نام سلول کمکی تی۸ حمله می‌کند. از بین رفتن این سلول‌ها که نقش رهبری ارکستر ایمنی را دارند، کل سیستم دفاع اختصاصی را فلج کرده و بدن را در برابر عفونت‌های فرصت‌طلب بی دفاع می‌کند.
پاورقی
۱ دفاع اختصاصی (Specific Defense) یا ایمنی تطبیقی (Adaptive Immunity)
۲ لنفوسیت بی (B Lymphocyte)
۳ لنفوسیت تی (T Lymphocyte)
۴ پادتن (Antibody)
۵ حافظه ایمونولوژیک (Immunological Memory)
۶ پادگن (Antigen)
۷ اپسونیزاسیون (Opsonization)
۸ سلول کمکی تی (Helper T Cell)