زندگی نباتی: وقتی بدن کار می‌کند اما مغز در خواب است
زندگی نباتی چیست؟
تصور کنید یک رایانه روشن است اما صفحه‌نمایش آن خاموش. در حالت زندگی نباتی، بدن مانند آن رایانه، برخی عملکردهای پایه را دارد (مثلاً فن‌هایش کار می‌کنند) اما فرد قادر به فکر کردن، حرف زدن یا تعامل با محیط نیست. این حالت معمولاً پس از آسیب‌های شدید مغزی رخ می‌دهد. مغز برای کنترل ارادی حرکات و افکار نیاز به قشر مخ۴ دارد که در این بیماران آسیب دیده است. اما ساقه‌ی مغز۵ که مسئول تنفس، گردش خون و چرخه‌ی خواب و بیداری است، ممکن است سالم بماند.
برای درک بهتر، یک لامپ را در نظر بگیرید. اگر سیم اصلی (ساقه مغز) وصل باشد، لامپ روشن می‌ماند (بدن زنده است)، اما اگر کلید روشن/خاموش (قشر مخ) خراب باشد، نمی‌توان نور لامپ را کنترل کرد (هوشیاری وجود ندارد). بیمار ممکن است چشمانش را باز و بسته کند، حتی گاهی بی‌هدف بخندد یا اشک بریزد، اما این‌ها واکنش‌های غیرارادی هستند و نشانه‌ی هوشیاری نیستند.
علل و عوامل ایجاد کننده
هر عاملی که به مغز آسیب جدی برساند، می‌تواند منجر به زندگی نباتی شود. این آسیب‌ها می‌توانند ناگهانی (حاد) یا تدریجی (مزمن) باشند.
| علت | توضیح | مثال |
|---|---|---|
| آسیب ناگهانی مغز | وقتی اکسیژن یا خون کافی به مغز نرسد. | سکته‌ی قلبی شدید، غرق‌شدگی، ایست قلبی. |
| ضربه‌ی مستقیم به سر | آسیب فیزیکی به بافت مغز. | تصادف رانندگی، سقوط از ارتفاع. |
| بیماری‌های مغزی | بیماری‌هایی که به تدریج به سلول‌های مغزی آسیب می‌زنند. | آلزایمر پیشرفته، برخی تومورهای مغزی. |
| عفونت‌های شدید | عفونتی که مغز یا پرده‌های اطراف آن را درگیر کند. | مننژیت۶، آنسفالیت۷. |
تشخیص و بررسی وضعیت بیمار
پزشکان چگونه متوجه می‌شوند یک فرد در حالت زندگی نباتی است؟ آن‌ها از چندین روش استفاده می‌کنند. مهم‌ترین کار، مشاهده‌ی دقیق بیمار در طول زمان است. پزشکان به دنبال کوچک‌ترین نشانه‌ای از هوشیاری، مانند دنبال کردن یک شی با چشم یا پاسخ دادن به دستورات ساده می‌گردند.
علاوه بر مشاهده، از تکنولوژی‌های پیشرفته نیز کمک گرفته می‌شود. نوار مغزی۸ فعالیت الکتریکی مغز را اندازه‌گیری می‌کند. سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی۹ نیز تصاویر دقیقی از ساختار مغز ارائه می‌دهند تا مناطق آسیب‌دیده مشخص شوند. گاهی از یک فرمول ساده برای درک احتمال بهبودی استفاده می‌شود. اگر شدت آسیب مغزی را با $D$ و توانایی ترمیم مغز را با $R$ نشان دهیم، شانس بهبودی تقریباً وارون آسیب است: $شانس \propto \frac{1}{D} \times R$. یعنی هرچه آسیب بیشتر باشد، شانس بهبود کمتر است.
مراقبت و نگهداری از بیمار
مراقبت از یک بیمار در حالت زندگی نباتی، کاری بسیار تخصصی و پرزحمت است. از آنجایی که این بیماران نمی‌توانند هیچ کاری برای خود انجام دهند، تمام مسئولیت بر عهده‌ی پرستاران و خانواده است. هدف اصلی مراقبت، جلوگیری از عوارض ثانویه و حفظ سلامت جسمی بیمار است.
| نوع مراقبت | هدف | روش انجام |
|---|---|---|
| تغذیه | تأمین انرژی و مواد مغذی | از طریق لوله‌ی معده۱۰ |
| حرکت دادن بدن | جلوگیری از زخم بستر و خشکی مفاصل | جابجایی هر 2 تا 3 ساعت و فیزیوتراپی ملایم |
| رعایت بهداشت | پیشگیری از عفونت | شستشوی منظم بدن، تعویض پوشال |
| تحریک حسی | فراهم کردن امکان بهبودی (هرچند کم) | صحبت کردن با بیمار، پخش موسیقی ملایم |
یک مثال عملی از زندگی نباتی
فرض کنید یک دانش‌آموز دبیرستانی به نام "امیر" در یک تصادف رانندگی دچار آسیب شدید مغزی می‌شود. او برای چند هفته در کما است. سپس، وارد حالت زندگی نباتی می‌شود. چشمانش خودبه‌خود باز و بسته می‌شوند، گاهی می‌خندد یا دستش را تکان می‌دهد، اما وقتی مادرش صدایش می‌زند پاسخی نمی‌دهد و با چشم‌ها او را دنبال نمی‌کند. بدن امیر به لطف ساقه مغز سالمش، به تنفس و هضم غذا ادامه می‌دهد. خانواده‌ی او باید یاد بگیرند که چگونه از طریق لوله به او غذا بدهند، مرتب او را جابجا کنند و با او صحبت کنند، حتی اگر پاسخی دریافت نکنند. این یک نمونه عینی از چالش‌ها و واقعیت‌های زندگی نباتی است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. از آنجایی که بخش‌های مربوط به درک درد و هوشیاری در مغز (قشر مخ) آسیب دیده است، این بیماران قادر به احساس درد به شکلی که ما می‌شناسیم، نیستند. آن‌ها ممکن است واکنش‌های غیرارادی مانند جمع کردن دست در پاسخ به یک محرک دردناک نشان دهند، اما این یک بازتاب۱۱ است و نه احساس واقعی درد.
شانس بهبودی بستگی به علت، شدت آسیب و سن بیمار دارد. بهبودی معمولاً تدریجی و نادر است. برخی بیماران ممکن است پس از هفته‌ها یا ماه‌ها به حالت هوشیاری حداقلی۱۲ برسند، اما بازگشت کامل به حالت عادی بسیار غیرمحتمل است. هرچه مدت زمان زندگی نباتی طولانی‌تر باشد، احتمال بهبودی کمتر می‌شود.
خیر، این یک اشتباه رایج و خطرناک است. در مرگ مغزی، تمام عملکردهای مغز، از جمله ساقه مغز که کنترل تنفس و ضربان قلب را بر عهده دارد، به طور غیرقابل برگشت از بین رفته است. بیمار بدون دستگاه تنفس مصنوعی قادر به نفس کشیدن نیست و پس از مدت کوتاهی قلبش نیز از کار می‌ایستد. اما در زندگی نباتی، ساقه مغز فعال است و بیمار می‌تواند خودش نفس بکشد.
پاورقی
۱ Vegetative State (VS)
۲ Coma
۳ Nervous System
۴ Cerebral Cortex
۵ Brainstem
۶ Meningitis
۷ Encephalitis
۸ Electroencephalogram (EEG)
۹ Magnetic Resonance Imaging (MRI)
۱۰ Feeding Tube
۱۱ Reflex
۱۲ Minimally Conscious State (MCS)