پوست‌چوب: پوشش محافظ درختان
پوست‌چوب چیست و چگونه تشکیل می‌شود؟
اگر تا به حال به تنه‌ی یک درخت نگاه کرده باشید، حتماً متوجه لایه‌ای شده‌اید که آن را پوشانده است. این لایه، پوست‌چوب نام دارد. پوست‌چوب در واقع تمام بافت‌هایی است که در خارج از لایه‌ی کامبیوم چوبی۳ قرار گرفته‌اند. کامبیوم چوبی یک لایه‌ی نازک و بسیار مهم است که دقیقاً بین چوب و پوست داخلی درخت قرار دارد و مسئول رشد قطری درخت است. هر آنچه بیرون از این لایه‌ی زاینده باشد، جزو پوست‌چوب محسوب می‌شود.
برای درک بهتر، یک مداد را تصور کنید که دور آن را با یک لایه خمیر بازی پوشانده‌اند. خود مداد نقش چوب درخت را دارد، لایه‌ی نازک کامبیوم مانند پوست مداد است و خمیر بازی، همان پوست‌چوب ضخیم است که از لایه‌های داخلی محافظت می‌کند.
لایه‌های مختلف پوست‌چوب و وظایف آنها
پوست‌چوب یک ساختار یکنواخت نیست، بلکه از چند لایه‌ی مجزا تشکیل شده است که هر کدام وظیفه‌ی خاصی بر عهده دارند. این لایه‌ها را می‌توان به دو دسته‌ی اصلی تقسیم کرد: پوست داخلی و پوست خارجی.
| نام لایه | موقعیت | وظیفه اصلی |
|---|---|---|
| لایه فلوئم (آوند آبکش)۲ | داخلی‌ترین لایه پوست | انتقال مواد غذایی (شیره‌ی پرورده) از برگ به سایر قسمت‌های گیاه |
| لایه چوب پنبه‌ساز | بین فلوئم و پوست مرده | تولید سلول‌های چوب پنبه‌ای برای تشکیل پوست خارجی |
| لایه پوست مرده | بیرونی‌ترین لایه | محافظت فیزیکی در برابر آفات، بیماری‌ها، آتش‌سوزی و نوسان دما |
فرمول ساده‌ای برای درک رابطه‌ی بین این لایه‌ها وجود دارد. اگر کل پوست‌چوب را $B$ در نظر بگیریم، می‌توان نوشت:
که در آن:
$P$ = لایه فلوئم (Phloem)
$C$ = لایه چوب پنبه‌ساز (Cork Cambium)
$R$ = لایه پوست مرده (Rhytidome)
کاربردهای شگفت‌انگیز پوست‌چوب در زندگی انسان
انسان‌ها از دیرباز با خواص پوست‌چوب آشنا بوده‌اند و از آن در زمینه‌های مختلف استفاده می‌کرده‌اند. یکی از معروف‌ترین مثال‌ها، استفاده از پوست درخت بید برای کاهش درد و تب بوده است. امروزه می‌دانیم که دلیل این خاصیت، وجود ماده‌ای به نام سالیسین۴ در پوست این درخت است که پایه‌ی ساخت داروی آسپرین قرار گرفت.
| نوع استفاده | مثال | توضیح |
|---|---|---|
| داروسازی | پوست درخت بید و دارچین | استخراج مواد مؤثره برای ساخت مسکن و آنتی‌بیوتیک |
| صنعت خوراکی | دارچین و جوز هندی | استفاده به عنوان ادویه و طعم‌دهنده |
| باغبانی | مالچ پاشی | خرد کردن پوست‌چوب برای پوشش سطح خاک به منظور حفظ رطوبت |
| صنایع دستی و مصالح ساختمانی | چوب پنبه | پوست مخصوص درخت بلوط چوب پنبه که برای دربندی و عایق‌کاری استفاده می‌شود |
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
بله، این کار بسیار مضر است. اگر پوست به صورت حلقوی و کامل از دور تنه جدا شود، لایه‌ی فلوئم قطع می‌شود. این عمل مانند قطع رگ‌های غذایی درخت است و از انتقال مواد غذایی از برگ به ریشه جلوگیری می‌کند که در نهایت منجر به مرگ درخت خواهد شد.
شکل و ظاهر پوست‌چوب یک ویژگی شناسایی برای گونه‌های مختلف درختی است. این تفاوت‌ها به دلیل نوع لایه چوب پنبه‌ساز، سرعت رشد درخت، ترکیبات شیمیایی و سازگاری با محیط زیست (مثلاً مقاومت در برابر آتش) به وجود می‌آید. برای مثال، پوست درخت کاج ضخیم و فلس‌دار است تا در برابر آتش‌سوزی مقاومت کند، در حالی که پوست درخت توسکا صاف و نازک است.
فقط بخش‌های داخلی پوست (مانند فلوئم و کامبیوم چوب پنبه) زنده هستند. لایه‌های بیرونی پوست، مرده هستند و وظیفه‌ی آنها فقط محافظت مکانیکی است. این لایه‌های مرده به تدریج می‌ریزند یا ترک برمی‌دارند تا فضای لازم برای رشد قطر درخت فراهم شود.
پاورقی
۱ پوست‌چوب (Bark): به تمام بافت‌های خارج از کامبیوم چوبی در یک ساقه یا ریشه‌ی چوبی گفته می‌شود.
۲ لایه فلوئم (Phloem): بافت زنده‌ای که مسئول انتقال مواد غذایی (شیره پرورده) در گیاهان است.
۳ کامبیوم چوبی (Vascular Cambium): لایه‌ی زاینده‌ای که بین چوب و آبکش قرار دارد و مسئول تولید چوب و آبکش جدید است.
۴ سالیسین (Salicin): یک ترکیب شیمیایی-گیاهی که در بدن به اسید سالیسیلیک تبدیل می‌شود و اثر ضد درد و ضد تب دارد.