ساقه: بزرگراه زندگی گیاه
ساختار درونی ساقه: از پوست تا هسته
اگر یک ساقه را به صورت عرضی برش بدهیم، مانند یک کیک چند لایه به نظر میرسد. هر لایه وظیفه خاصی دارد. این لایه‌ها از بیرون به داخل عبارت‌اند از:
| نام لایه | وظیفه اصلی | مثال قابل مقایسه |
|---|---|---|
| پوست۶ | محافظت از لایه‌های داخلی در برابر آفات، بیماری‌ها و از دست دادن آب | مانند پوشش پلاستیکی روی غذا که از آن محافظت می‌کند. |
| لایه زاینده (کامبیوم آوندی) | تولید بافت‌های جدید برای رشد ضخامتی ساقه | مانند یک کارخانه کوچک که دائماً قطعات جدید می‌سازد. |
| آوندهای چوبی۷ | انتقال آب و مواد معدنی از ریشه به برگ‌ها | مانند لوله‌کشی آب در یک ساختمان بلند. |
| آوندهای آبکش۸ | انتقال مواد غذایی ساخته‌شده در برگ به سایر قسمت‌های گیاه | مانند یک سیستم حمل‌ونقل برای توزیع غذا به همه اتاق‌ها. |
انواع ساقه: از درختان تنومند تا توت‌فرنگی‌های رونده
ساقه‌ها در همه گیاهان یکسان نیستند. آن‌ها بسته به محیط زندگی، شکل‌های بسیار متنوعی به خود گرفته‌اند. این تنوع به گیاه کمک می‌کند تا برای دریافت نور، آب و یا تکثیر بهتر، با محیط خود سازگار شود.
| نوع ساقه | ویژگی‌ها | مثال‌ها |
|---|---|---|
| ساقه راست و هوایی | محکم، مستقیم و رشد کرده به سمت نور خورشید | درختان بلوط، درخت کاج، گیاه گوجه‌فرنگی |
| ساقه رونده۹ | نازک و بلند که روی زمین یا تکیه‌گاه دیگر می‌خزد | توت‌فرنگی، کدو حلوایی، نیلوفر پیچ |
| ساقه زیرزمینی | در زیر خاک رشد می‌کند و اغلب برای ذخیره غذا استفاده می‌شود | سیب‌زمینی، زنجبیل، پیاز |
| ساقه گوشتی و آبدار | ضخیم و پر از آب برای ذخیره‌سازی در محیط‌های خشک | کاکتوس |
فرمول‌های حیات در ساقه
برخی از فرآیندهای مهم در ساقه را می‌توان با فرمول‌های ساده نشان داد. برای مثال، آوندهای چوبی آب را از ریشه به بالا منتقل می‌کنند. یکی از نیروهای مهم در این انتقال، تعریق۱۰ از سطح برگ است. هنگامی که آب از برگ خارج می‌شود، یک نیروی کشش در ستون آب داخل آوندها ایجاد می‌کند. همچنین، پدیده فشار ریشه‌ای۱۱ نیز به بالا راندن آب کمک می‌کند.
این فرمول نشان می‌دهد که دی‌اکسیدکربن و آب در حضور انرژی نورانی، به قند (گلوکز) و اکسیژن تبدیل می‌شوند.
ساقه در خدمت انسان: از غذا تا صنعت
ساقه گیاهان نقش بسیار مهمی در زندگی و تمدن انسان داشته است. ما از ساقه‌های مختلف به روش‌های گوناگون استفاده می‌کنیم. نان‌هایی که می‌خوریم از غلاتی به دست می‌آیند که دانه‌های آن‌ها روی ساقه‌های محکمی قرار دارند. شکر از ساقه‌های غول‌پیکر نیشکر استخراج می‌شود. چوب درختان که در واقع ساقه‌های ضخیم شده آن‌هاست، برای ساخت خانه، مبلمان و کاغذ به کار می‌رود. حتی الیاف پنبه که برای تولید پارچه استفاده می‌شود، از ساقه و پوست گیاه پنبه به دست می‌آید.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. ساقه‌ها از نظر بافت به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: ساقه‌های علفی۱۲ که نرم و انعطاف‌پذیر هستند (مانند ساقه گندم یا گل همیشه‌بهار) و ساقه‌های چوبی۱۳ که سفت و محکم هستند (مانند ساقه درختان).
زیرا با این کار، آوندهای آبکش که در نزدیکی پوست قرار دارند، قطع می‌شوند. در نتیجه، مواد غذایی ساخته‌شده در برگ‌ها نمی‌توانند به ریشه برسند و ریشه از گرسنگی می‌میرد. وقتی ریشه مرد، دیگر نمی‌تواند آب و مواد معدنی را به برگ‌ها برساند و در نهایت کل گیاه از بین می‌رود.
ساقه ضخیم و گوشتی کاکتوس مانند یک مخزن بزرگ آب عمل می‌کند. این گیاه در محیط‌های بسیار خشک زندگی می‌کند، بنابراین وقتی باران می‌بارد، مقدار زیادی آب را در ساقه خود ذخیره کرده و در طول دوره‌های طولانی خشکی از آن استفاده می‌کند.
پاورقی
۱ ساقه (Stem): اندام هوایی گیاه که برگ‌ها، گلها و میوه‌ها را نگه می‌دارد و مسیر انتقال مواد است.
۲ آوند (Vessel): لوله‌های باریکی در گیاهان که برای انتقال آب، مواد معدنی و غذا استفاده می‌شوند.
۳ لایه کامبیوم (Cambium): یک لایه نازک از سلول‌های زاینده که مسئول رشد ضخامتی ساقه و ریشه است.
۴ فتوسنتز (Photosynthesis): فرآیند ساخت مواد غذایی (قند) از آب، دی‌اکسیدکربن و انرژی نور در گیاهان.
۵ رشد ثانویه (Secondary Growth): رشد در ضخامت ساقه و ریشه که توسط لایه کامبیوم انجام می‌شود.
۶ پوست (Bark): لایه محافظ بیرونی ساقه‌های چوبی.
۷ آوندهای چوبی (Xylem): بافت آوندی مسئول انتقال آب و مواد معدنی از ریشه به بالا.
۸ آوندهای آبکش (Phloem): بافت آوندی مسئول انتقال مواد غذایی (مانند قند) از برگ به سایر قسمت‌های گیاه.
۹ ساقه رونده (Runner): نوعی ساقه که در سطح زمین رشد کرده و می‌خزد و برای تکثیر غیرجنسی گیاه استفاده می‌شود.
۱۰ تعریق (Transpiration): فرآیند تبخیر آب از سطح برگ‌ها.
۱۱ فشار ریشه‌ای (Root Pressure): فشاری که در ریشه ایجاد شده و به بالا راندن آب در آوندهای چوبی کمک می‌کند.
۱۲ ساقه علفی (Herbaceous Stem): ساقه‌های نرم، سبز و غیرچوبی.
۱۳ ساقه چوبی (Woody Stem): ساقه‌های سفت، سخت و چوبی شده.