مرستم جانبی: مهندسان ناشناختهٔ ضخیم‌شدن گیاهان
مرستم‌ها: کارخانه‌های رشد گیاه
گیاهان برای رشد به بخش‌های ویژه‌ای به نام مرستم۴ نیاز دارند. این بافت‌ها از سلول‌های جوان و فعال تشکیل شده‌اند که می‌توانند به طور مداوم تقسیم شده و سلول‌های جدید تولید کنند. مرستم‌ها را می‌توان بر اساس موقعیت و عملکردشان به چند دسته تقسیم کرد. مرستم‌های اولیه مسئول رشد طولی گیاه (مانند بلند شدن ساقه) هستند، در حالی که مرستم‌های جانبی مسئول رشد قطری یا ضخیم‌شدن گیاه می‌باشند.
تصور کنید یک درخت جوان مانند یک نی نوشیدنی نازک است. مرستم اولیه باعث می‌شود این نی بلندتر شود. اما برای تبدیل شدن به یک تنهٔ قطور و محکم، به مرستم جانبی نیاز است که مانند یک نوار پهن شونده، به قطر آن بیفزاید.
کامبیوم آوندی: تولیدکنندهٔ چوب و آبکش
مهم‌ترین مرستم جانبی، کامبیوم آوندی۱ است. این لایهٔ نازک سلولی، دقیقاً زیر پوست درخت قرار دارد و وظیفهٔ آن تولید بافت‌های جدید در جهت‌های مختلف است. سلول‌های کامبیوم آوندی به دو صورت تقسیم می‌شوند:
- سلول‌هایی که به سمت داخل تولید می‌شوند، چوب۵ یا آوند چوبی۶ را تشکیل می‌دهند. این آوندها آب و مواد معدنی را از ریشه به برگ‌ها منتقل می‌کنند.
- سلول‌هایی که به سمت بیرون تولید می‌شوند، آبکش۷ یا آوند آبکشی۸ را می‌سازند. این آوندها غذاسازی شده (شیرهٔ پرورده) را از برگ به سایر قسمت‌های گیاه می‌برند.
هر ساله، کامبیوم آوندی یک لایه جدید چوب و یک لایه جدید آبکش تولید می‌کند. تجمع این لایه‌های چوبی است که حلقه‌های سالانه۹ در تنهٔ درختان را به وجود می‌آورد. با شمارش این حلقه‌ها می‌توان سن درخت را تخمین زد.
| نام بافت | جهت تولید | وظیفه اصلی | مثال |
|---|---|---|---|
| چوب (آوند چوبی) | به سمت داخل | انتقال آب و املاح از ریشه | حلقه‌های تیره در مقطع درخت |
| آبکش (آوند آبکشی) | به سمت بیرون | انتقال مواد غذایی از برگ | بخش‌های روشن و نرم نزدیک پوست |
کامبیوم چوب پنبه‌ای: محافظ سخت‌کوش
با ضخیم‌شدن ساقه در اثر فعالیت کامبیوم آوندی، لایه‌های بیرونی پوست تحت فشار قرار می‌گیرند و ممکن است پاره شوند. در اینجا دومین مرستم جانبی وارد عمل می‌شود: کامبیوم چوب پنبه‌ای۲. این مرستم که معمولاً در ناحیهٔ پوست قرار دارد، سلول‌های چوب پنبه۱۰ را تولید می‌کند.
سلول‌های چوب پنبه مرده هستند و دیواره‌های سلولی آن‌ها با ماده‌ای به نام سوبرین۱۱ پرشده که مانع از تبخیر آب و نفوذ عوامل بیماری‌زا می‌شود. این لایه در واقع پوست جدید درخت را تشکیل می‌دهد و از آن در برابر آسیب‌های فیزیکی، نوسانات دما و حملهٔ حشرات محافظت می‌کند. پوست درختان بلوط یا درخت صنوبر نمونه‌های آشنا از این بافت هستند.
از درختان جنگلی تا باغچهٔ خانه: کاربردهای رشد ثانویه
فعالیت مرستم‌های جانبی تنها یک پدیدهٔ زیستی نیست، بلکه پایهٔ بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی و روزمره است.
صنعت چوب: تمام چوبی که برای ساخت مبلمان، کاغذ و مصالح ساختمانی استفاده می‌شود، حاصل فعالیت سالانهٔ کامبیوم آوندی است. درختان سریع‌الرشد مانند کاج و صنوبر به دلیل داشتن کامبیوم آوندی فعال، برای جنگلداری اقتصادی بسیار مناسب هستند.
باغبانی: هنگامی که یک شاخه را از درخت می‌برید، کامبیوم آوندی اطراف زخم شروع به تولید سلول‌های جدید می‌کند تا زخم را ترمیم کند. این فرآیند را پینه‌بستن۱۲ می‌نامند. در روش پیوند زدن نیز، هماهنگی بین کامبیوم آوندی پایه و پیوندک است که باعث جوش خوردن آن‌ها و موفقیت پیوند می‌شود.
تولید مواد خوراکی: پوست دارچین که ما از آن به عنوان ادویه استفاده می‌کنیم، در واقع از فعالیت کامبیوم چوب پنبه‌ای به دست می‌آید. همچنین، شیارهای عمیق روی پوست درختان قدیمی، نتیجهٔ فشار ناشی از رشد ثانویه و تلاش پوست برای تطابق با قطر بیشتر است.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاورقی
۱ کامبیوم آوندی (Vascular Cambium)
۲ کامبیوم چوب پنبه‌ای (Cork Cambium or Phellogen)
۳ رشد ثانویه (Secondary Growth)
۴ مرستم (Meristem)
۵ چوب (Xylem)
۶ آوند چوبی (Xylem Vessel)
۷ آبکش (Phloem)
۸ آوند آبکشی (Phloem Vessel)
۹ حلقه‌های سالانه (Annual Rings)
۱۰ چوب پنبه (Cork)
۱۱ سوبرین (Suberin)
۱۲ پینه‌بستن (Callus Formation)
۱۳ تک‌لپه‌ای (Monocotyledon or Monocot)
۱۴ دو لپه‌ای (Dicotyledon or Dicot)