مرستم: بافت جوانه‌زای تقسیم‌شونده

مرستم: موتور رشد گیاهان

مرستم چیست و چگونه کار می‌کند؟

تصور کنید یک گیاه کوچک چگونه به یک درخت تنومند تبدیل می‌شود. پاسخ این راز در بافت‌های ویژه‌ای به نام مرستم نهفته است. مرستم¹ از سلول‌هایی تشکیل شده است که به طور فعال و پیوسته در حال تقسیم هستند. این تقسیمات، سلول‌های جدیدی تولید می‌کنند که برخی از آن‌ها به همان صورت مرستمی باقی می‌مانند و به تقسیم ادامه می‌دهند و برخی دیگر تمایز² یافته و به بافت‌های تخصصی‌یافته مانند آوندهای چوبی یا پوست تبدیل می‌شوند.

فرمول اصلی رشد در مرستم را می‌توان به صورت زیر نشان داد:

یک مثال ساده، نوک ریشه یا ساقه‌ی گیاهی مانند پیاز است. اگر با دقت به نوک ریشه‌ی یک پیاز در حال رشد نگاه کنید، یک بخش نرم و روشن‌تر می‌بینید. این بخش همان مرستم راسی³ است که مسئول رشد طولی ریشه می‌باشد.

انواع مختلف مرستم در گیاهان

مرستم‌ها بر اساس محل قرارگیری و نقش خود در گیاه به چند دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از چگونگی رشد گیاه در جهات مختلف داشته باشیم.

به زبان ساده، مرستم‌های راسی مانند پیشگامان اکتشاف هستند که مسیر رشد طولی را تعیین می‌کنند. مرستم‌های جانبی مانند کارگران ساختمانی هستند که بر قطر و استحکام گیاه می‌افزایند و آن را به درختانی مانند بلوط یا چنار تبدیل می‌کنند.

مرستم در عمل: از کشاورزی تا باغبانی

دانش مربوط به مرستم، تنها یک بحث تئوری نیست، بلکه کاربردهای عملی بسیار گسترده‌ای دارد. وقتی یک قلمه⁶ از یک گیاه را در آب یا خاک قرار می‌دهید تا ریشه بزند، در واقع شما از وجود سلول‌های مرستمی در آن قلمه استفاده کرده‌اید. این سلول‌ها با تقسیمات خود، بافت‌های جدید ریشه را می‌سازند.

در پیوند زدن درختان میوه، دقت می‌کنند که لایه‌های مرستمی پایه و پیوندک با هم تماس داشته باشند تا بافت‌ها بتوانند به هم متصل شده و گیاه جدیدی تشکیل شود. این لایه‌ی مرستمی، لایه‌ی زاینده⁷ نام دارد. همچنین، علف‌های هرز به دلیل داشتن مرستم‌های فعال، حتی پس از قطع شدن ساقه می‌توانند دوباره رشد کنند. به همین دلیل است که برای از بین بردن دائمی آن‌ها باید ریشه را نیز نابود کرد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹مرستم (Meristem): بافت جوانه‌زای گیاهی متشکل از سلول‌هایی که به طور فعال تقسیم می‌شوند.

²تمایز (Differentiation): فرآیندی که در آن یک سلول عمومی، به یک سلول تخصصی‌یافته با عملکرد خاص تبدیل می‌شود.

³مرستم راسی (Apical Meristem): مرستمی که در نوک ریشه‌ها و ساقه‌ها قرار دارد و مسئول رشد طولی است.

⁴مرستم بین‌گره (Intercalary Meristem): مرستمی که در قاعده‌ی برگ‌ها و جوانه‌ها، معمولاً در گیاهان تکلپه‌ای مانند غلات، یافت می‌شود.

⁵مرستم جانبی (Lateral Meristem): مرستمی که مسئول رشد قطری ساقه و ریشه است. نمونه‌ی بارز آن لایه‌ی زاینده (کامبیوم آوندی) است.

⁶قلمه (Cutting): بخشی از ساقه، برگ یا ریشه که از گیاه مادر جدا شده و برای تکثیر غیرجنسی استفاده می‌شود.

⁷لایه‌ی زاینده (Vascular Cambium): یک لایه‌ی مرستمی جانبی که آوندهای چوبی و آبکش جدید تولید می‌کند.