سونامی چیست؟

سونامی: دیواره‌ای از آب

سونامی چگونه متولد می‌شود؟

برای درک سونامی، ابتدا باید بدانیم که این پدیده چگونه و چرا به وجود می‌آید. برخلاف امواج معمولی دریا که بر اثر وزش باد ایجاد می‌شوند، سونامی نتیجه یک آشفتگی عظیم و ناگهانی در حجم بسیار زیادی از آب است. این آشفتگی باید انرژی کافی برای به حرکت درآوردن کل ستون آب، از کف دریا تا سطح آن، را داشته باشد.

تصور کنید در یک تشت بزرگ آب آرام هستید و شما یک آجر بزرگ را ناگهان در مرکز آن پرتاب کنید. یک موج دایره‌ای شکل از نقطه برخورد به بیرون حرکت می‌کند. سونامی نیز دقیقاً به همین شکل، اما در مقیاسی بسیار بسیار بزرگ‌تر، ایجاد می‌شود.

عوامل اصلی ایجاد این آشفتگی عظیم عبارتند از:

• زمین‌لرزه‌های زیردریایی: مهم‌ترین عامل هستند. وقتی دو صفحه تکتونیکی³ در کف اقیانوس به یکدیگر می‌سایند یا زیر هم می‌روند، انرژی عظیمی آزاد می‌کنند که می‌تواند کف دریا را به صورت عمودی جا به جا کند. این جابه‌جایی ناگهانی، کل حجم آب بالای خود را می‌راند و موج سونامی را ایجاد می‌کند.
• لغزش‌های بزرگ زیردریایی: گاهی اوقات خاک یا برف در شیب‌های تند کف دریا یا کنار جزایر رانش می‌کند. این لغزش، مانند پارویی غول‌پیکر است که آب را به حرکت درمی‌آورد.
• فوران آتشفشان‌های زیردریایی: انفجار ناگهانی یک آتشفشان در اعماق دریا نیز می‌تواند آب را به شدت به حرکت بیندازد و یک سونامی ایجاد کند.
• برخورد شهاب‌سنگ: اگر یک شهاب‌سنگ بزرگ به اقیانوس برخورد کند، انرژی حاصل از برخورد آن می‌تواند یک سونامی با ابعاد غیرقابل تصور ایجاد کند. خوشبختانه این مورد بسیار نادر است.

ویژگی‌های منحصر به فرد یک موج سونامی

امواج سونامی با امواجی که ما در ساحل برای شنا می‌بینیم، کاملاً متفاوت هستند. این تفاوت‌ها باعث می‌شود آن‌ها بسیار خطرناک‌تر باشند.

همان‌طور که در جدول می‌بینید، طول موج سونامی بسیار زیاد است. این یعنی فاصله بین دو قله متوالی موج می‌تواند به صدها کیلومتر برسد. به همین دلیل، وقتی یک سونامی در اقیانوس حرکت می‌کند، ارتفاع آن بسیار کم است (شاید کمتر از 1 متر) و کشتی‌ها در دریا متوجه آن نمی‌شوند. اما همین موج با سرعت بسیار بالا در حال حرکت است.

وقتی سونامی به ساحل نزدیک می‌شود چه اتفاقی می‌افتد؟

رفتار موج سونامی هنگام برخورد به آب‌های کم‌عمق ساحل، نقطه اوج خطر آن است. با کاهش عمق آب، سرعت موج طبق فرمول بالا کاهش می‌یابد، اما انرژی آن ثابت می‌ماند. این انرژی باید به جایی برود، بنابراین ارتفاع موج به طور چشمگیری افزایش می‌یابد و می‌تواند به ده‌ها متر برسد.

سونامی همیشه به صورت یک دیواره آب غول‌آسا نمی‌آید. گاهی اولین نشانه آن یک پس‌روی غیرعادی و سریع آب دریا از ساحل است، گویی که دریا در حال مکش است. این نشانه بسیار خطرناکی است و به این معنی است که موج در حال جمع‌آوری انرژی برای حمله است. اگر در ساحل بودید و چنین چیزی را دیدید، فوراً به سمت بلندی فرار کنید.

برخلاف یک موج معمولی که می‌شکند و برمی‌گردد، سونامی بیشتر شبیه یک سیل بسیار سریع و خروشان است که به خشکی هجوم می‌آورد. این جریان می‌تواند کیلومترها به داخل خشکی نفوذ کند، ساختمان‌ها را ویران، درختان را ریشه‌کن و خودروها را با خود ببرد. پس از اولین موج، معمولاً چندین موج دیگر با فاصله زمانی ۱۰ تا ۶۰ دقیقه می‌رسند که ممکن است از موج اول هم بزرگ‌تر و مخرب‌تر باشند.

مثال عینی: سونامی اقیانوس هند (۲۰۰۴)

برای درک عینی قدرت سونامی، می‌توان به یکی از مرگبارترین نمونه‌های تاریخ اشاره کرد. در 26 دسامبر 2004، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 9.1 ریشتر در سواحل سوماترای اندونزی رخ داد. این زمین‌لرزه باعث جابه‌جایی عظیم کف اقیانوس شد و سونامی وحشتناکی را ایجاد کرد.

امواج حاصل در عرض چند ساعت به سواحل 14 کشور، از جمله اندونزی، تایلند، سری‌لانکا و هند رسیدند. ارتفاع موج در برخی مناطق به بیش از 30 متر می‌رسید. این فاجعه منجر به کشته شدن حدود 230,000 نفر و بی‌خانمانی میلیون‌ها نفر شد. این رویداد تلخ اهمیت سیستم‌های هشدار زودهنگام و آموزش همگانی را بیش از پیش نشان داد.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ سونامی (Tsunami): از ترکیب دو واژه ژاپنی "tsu" (به معنای بندر) و "nami" (به معنای موج) گرفته شده است. به معنای "موج بندرگاهی".

² زمین‌لرزه (Earthquake): لرزش ناگهانی و شدید پوسته زمین در اثر آزادسازی انرژی.

³ صفحه‌های تکتونیکی (Tectonic Plates): تکه‌های عظیم و متحرک سنگ‌های جامد که پوسته زمین را تشکیل می‌دهند.

⁴ طول موج (Wavelength): فاصله بین دو قله متوالی یک موج.

⁵ دوره تناوب (Period): زمان بین رسیدن دو قله متوالی موج به یک نقطه ثابت.

⁶ بویه (Buoy): یک وسیله شناور که برای اندازه‌گیری پارامترهای مختلف در دریا استفاده می‌شود.