خزندگان: اربابان باستانی زمین
خزندگان چه جانورانی هستند؟
خزندگان ، گروهی از جانوران مهره‌دار هستند که بیش از 300 میلیون سال پیش روی زمین ظاهر شدند. آن‌ها موفق شدند خود را با زندگی در خشکی کاملاً تطبیق دهند. پنج ویژگی اصلی آن‌ها را از دیگر جانوران متمایز می‌کند:
- پوست پولک‌دار: پوست آن‌ها از پولک‌هایی ساخته شده که از خشک شدن بدن جلوگیری می‌کند.
- تخم‌گذاری: تقریبا همه خزندگان با گذاشتن تخم‌هایی با پوسته چرمی یا سخت بچه‌زایی می‌کنند.
- خونسرد بودن (اکتوترم): برخلاف پستانداران و پرندگان، بدن خزندگان نمی‌تواند گرمای داخلی تولید کند. به همین دلیل برای گرم کردن بدن خود به منبع گرمایی خارجی مانند آفتاب نیاز دارند.
- تنفس با شش: حتی آن دسته که در آب زندگی می‌کنند، برای تنفس باید به سطح آب بیایند.
- قلب سه یا چهارحفره‌ای: ساختار قلب در آن‌ها پیچیده‌تر از دوزیستان است.
یک مارمولک کوچک که روی یک سنگ در حال آفتاب گرفتن است، نمونه‌ای کلاسیک از یک خزنده است که از خورشید برای گرم کردن بدن خود استفاده می‌کند.
دسته‌بندی اصلی خزندگان
خزندگان امروزی به چهار دسته یا راسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند.
| نام راسته | توضیح و مثال | تعداد گونه تقریبی |
|---|---|---|
| سوسمارسانان (Squamata) | متنوع‌ترین گروه. شامل مارها، مارمولک‌ها و بزمجه‌ها می‌شود. پوست آن‌ها را پولک‌هایی هم‌پوشان پوشانده است. | 10,000 |
| لاک‌پشت‌سانان (Testudines) | به خاطر لاک سخت و استخوانی که از دنده‌هایشان رشد کرده معروف هستند. هم گونه‌های خشکی‌زی و هم آب‌زی دارند. | 350 |
| تمساح‌سانان (Crocodilia) | بزرگ‌ترین خزندگان امروزی. شکارچیانی کمین‌کننده با آرواره‌های بسیار قوی، دندان‌های نوک‌تیز و قلب چهارحفره‌ای کامل. | 25 |
| توآتارا (Rhynchocephalia) | خزندگانی بسیار قدیمی که فقط در نیوزیلند یافت می‌شوند. آن‌ها را «فسیل‌های زنده» می‌نامند، چون ظاهرشان برای میلیون‌ها سال تقریباً بدون تغییر باقی مانده است. | 1 |
سازگاری‌های شگفت‌انگیز برای بقا
خزندگان برای زنده ماندن در محیط‌های گوناگون، سازگاری‌های خارق‌العاده‌ای پیدا کرده‌اند:
- استتار (Camouflage): آفتاب‌پرست می‌تواند رنگ پوست خود را برای مخفی شدن از شکارچیان یا کمین برای شکار تغییر دهد.
- دستگاه حسی ویژه: مارها با استفاده از عضو حساس به گرما روی سر خود (حفره‌های لبه‌ای) می‌توانند گرمای بدن طعمه را حتی در تاریکی مطلق احساس کنند.
- رویش دوباره دم: بسیاری از مارمولک‌ها می‌توانند دم خود را در هنگام خطر رها کنند تا فرار کنند و بعداً دُم جدیدی برویانند. به این ویژگی Autotomy می‌گویند.
- زهر: مارهای سمی از زهر خود هم برای شکار و هم برای دفاع استفاده می‌کنند. زهر برخی از آن‌ها می‌تواند یک فیل را از پا درآورد!
خزندگان در خدمت علم و انسان
خزندگان نه تنها موجوداتی جذاب برای مطالعه هستند، بلکه فواید عملی زیادی نیز برای انسان دارند:
- کنترل آفات: بسیاری از مارها و مارمولک‌ها با خوردن جوندگان و حشرات موذی، به کنترل طبیعی جمعیت آن‌ها کمک می‌کنند و نیاز به استفاده از سموم شیمیایی را کاهش می‌دهند.
- منبع الهام در فناوری (Biomimicry): مطالعه پوست مار الهام‌بخش ساخت مواد پیشرفته برای صنعت بوده است. همچنین، مطالعه لاک‌پشت‌ها به مهندسان در طراحی ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله کمک کرده است.
- صنعت چرم و مد: از پوست تمساح، مار و بزمجه برای ساخت کیف، کفش و کمربند استفاده می‌شود که البته بحث‌های اخلاقی زیادی حول این صنعت وجود دارد.
- حیوان خانگی: بسیاری از گونه‌های مار، لاک‌پشت و ایگوانا به عنوان حیوان خانگی نگهداری می‌شوند. البته باید نیازهای خاص آن‌ها را به خوبی شناخت.
برای مثال، یک کشاورز ممکن است از وجود یک مار غیرسمی در انبار غله خود استقبال کند، زیرا این مار موش‌هایی که به محصولاتش آسیب می‌زنند را شکار می‌کند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر، این یک باور غلط رایج است. از بین بیش از 3000 گونه مار در جهان، تنها حدود 600 گونه (یعنی کمتر از 20%) سمی هستند و از بین این تعداد، فقط تعداد بسیار کمی واقعاً برای انسان خطرناک محسوب می‌شوند. اکثر مارها غیرسمی و بی‌آزار هستند.
این یک افسانه کاملاً غیرعلمی است. پوست مارمولک‌های معمولی (مثل مارمولک خانگی) هیچ ماده سمی یا تاول‌زایی ندارد. آن‌ها موجوداتی ترسو هستند و تنها هدفشان فرار از دست انسان است.
خیر. لاک، بخشی از اسکلت لاک‌پشت است که به دنده‌هایش جوش خورده است. همان‌طور که انسان نمی‌تواند از دنده‌های خود خارج شود، یک لاک‌پشت نیز نمی‌تواند از لاک خود خارج شود. جدا کردن لاک‌پشت از لاکش برابر با مرگ آن است.
پاورقی
1اکتوترم (Ectotherm): به جانورانی گفته می‌شود که برای تنظیم دمای بدن خود به منابع گرمایی خارجی (مانند نور خورشید) وابسته هستند. به آن‌ها به اشتباه «خونسرد» گفته می‌شود.
2Autotomy: توانایی برخی جانوران در رها کردن بخشی از بدن خود (معمولاً دم) برای گریز از دست شکارچی.
3Biomimicry: تقلید از مدل‌ها، سیستم‌ها و عناصر طبیعت برای حل مشکلات پیچیده انسانی. در فارسی به «الهام‌گیری از طبیعت» یا «زیست‌تقلید» ترجمه می‌شود.