آتشفشان‌های فعال، نیمه‌فعال و خاموش: غول‌های خفته و بیدار زمین
آتشفشان چیست و چگونه کار می‌کند؟
برای درک انواع آتشفشان، اول باید بدانیم آتشفشان اصلاً چیست. به زبان ساده، آتشفشان یک دهانه یا شکاف در پوستهٔ زمین است که از طریق آن، مواد مذاب داغ از درون زمین به بیرون فوران می‌کند. این مواد مذاب که تفتال۱ نام دارد، وقتی به سطح زمین میرسد، گدازه۲ نامیده می‌شود. فوران آتشفشان فقط گدازه نیست؛ بلکه شامل خروج خاکستر، سنگ‌های آذرین، گازهای سمی و بخار آب نیز می‌شود. این فرآیند نتیجهٔ حرکت صفحات سنگی عظیم زیر پوسته زمین به نام ورقه‌های زمین‌ساختی۳ است.
معیارهای اصلی برای طبقه‌بندی آتشفشان‌ها
دانشمندان آتشفشان‌شناس۴ برای تشخیص نوع آتشفشان، به چند چیز مهم نگاه می‌کنند:
- تاریخچه فوران: آخرین باری که آتشفشان فوران کرده کی بوده است؟
- فعالیت‌های کنونی: آیا هم‌اکنون نشانه‌هایی از فعالیت مانند خروج دود یا گاز، یا زمین‌لرزه‌های کوچک دارد؟
- شکل و ساختار: مخروط آن چگونه است و چه موادی از آن خارج شده؟
- توانایی فوران مجدد: آیا در آینده احتمال فوران دارد؟
بر اساس این معیارها، آتشفشان‌ها را در سه گروه اصلی قرار می‌دهند.
آتشفشان فعال: غول‌های بیدار و خشمگین
آتشفشان فعال به آتشفشانی گفته می‌شود که یا در حال حاضر در حال فوران است، یا در 10,000 سال گذشته فوران داشته و نشانه‌های واضحی از فعالیت (مانند خروج گاز و بخار، یا زمین‌لرزه‌های مکرر) را نشان می‌دهد. این آتشفشان‌ها کاملاً زنده و قابل‌احترام هستند!
| نوع آتشفشان | آخرین فوران ثبت‌شده | وضعیت کنونی | نمونه معروف |
|---|---|---|---|
| فعال | از 10,000 سال پیش تاکنون | خطرناک | کوه اتنا (ایتالیا) |
| نیمه‌فعال | تاریخی (قرن‌های گذشته) | هشدار | دماوند (ایران) |
| خاموش | بیش از 10,000 سال پیش | ایمن | سهند (ایران) |
آتشفشان نیمه‌فعال: غول‌های به ظاهر خوابیده
آتشفشان نیمه‌فعال یا خفته، به آتشفشانی گفته می‌شود که در حال حاضر فوران نمی‌کند، اما در تاریخ ثبت‌شدهٔ بشر (معمولاً چند هزار سال گذشته) فوران داشته است. این آتشفشان‌ها نشانه‌های حیاتی ضعیفی مانند خروج گازهای گرم یا چشمه‌های آب گرم از خود نشان می‌دهند و مهم‌تر از همه، دانشمندان معتقدند که احتمال فوران مجدد آن‌ها در آینده وجود دارد. آن‌ها مانند یک جانوری هستند که به خواب زمستانی رفته باشد.
آتشفشان خاموش: غول‌های به خواب رفته ابدی
آتشفشان خاموش، آتشفشانی است که هیچ‌کس انتظار ندارد دوباره فوران کند. این آتشفشان‌ها معمولاً برای ده‌ها هزار یا حتی میلیون‌ها سال هیچ فعالیتی نداشته‌اند. منبع تفتال آن‌ها یا کاملاً سرد و سفت شده یا راهی به سمت سطح زمین ندارد. با این حال، تعیین قطعی وضعیت "خاموش" بودن یک آتشفشان بسیار سخت است، زیرا زمین همیشه پر از شگفتی است!
خطرات و فواید آتشفشان‌ها برای زندگی انسان
آتشفشان‌ها فقط ویرانگر نیستند. آن‌ها در عین حال که خطرات بزرگی ایجاد می‌کنند، فواید زیادی نیز برای کرهٔ زمین و زندگی ما داشته‌اند.
خطرات: فوران‌های بزرگ می‌توانند باعث نابودی شهرها، پراکندگی خاکستر سمی در هوا (که تنفس را مشکل می‌کند و پرواز هواپیماها را متوقف می‌کند)، ایجاد جریان‌های گلی سهمگین (گل‌راه۵) و تغییر آب‌وهوای کل زمین شوند.
فواید: خاک‌های حاصل از مواد آتشفشانی، بسیار حاصلخیز هستند و برای کشاورزی عالی‌اند. همچنین، از انرژی گرمایی درون زمین در نزدیکی آتشفشان‌ها برای تولید برق (انرژی زمین‌گرمایی۶) استفاده می‌شود. مواد معدنی باارزش و سنگ‌های تزئینی مانند سنگ پا نیز از محصولات آتشفشان‌ها هستند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
پاسخ: احتمال این اتفاق بسیار بسیار کم است، اما در علم زمین‌شناسی هیچ چیز 100% قطعی نیست. اگر شرایط درون زمین به طور غیرمنتظره‌ای تغییر کند، این امکان وجود دارد، اما دانشمندان معمولاً مدت‌ها قبل از فوران، علائم هشداردهنده (مانند زمین‌لرزه‌های کوچک و متوالی) را شناسایی می‌کنند.
پاسخ: تفاوت اصلی در توانایی فوران مجدد است. یک آتشفشان نیمه‌فعال نشانه‌هایی از زندگی (حتی کم) دارد و انتظار می‌رود روزی دوباره فوران کند. اما یک آتشفشان خاموش، از نظر دانشمندان، به پایان چرخهٔ زندگی خود رسیده و دیگر منبع گرمایی برای فوران ندارد.
پاسخ: خیر. دانشمندان می‌توانند با استفاده از دستگاه‌های مختلف، احتمال فوران را پیش‌بینی کنند، اما تعیین روز و ساعت دقیق آن مانند پیش‌بینی آب‌وهوا نیست و غیرممکن است. آن‌ها به دنبال علائم هشداردهنده هستند، نه یک تاریخ قطعی.
پاورقی
۱ تفتال (ماگما): مواد سنگ مذاب داغ و زیر پوسته زمین. (Magma)
۲ گدازه: تفتالی که به سطح زمین رسیده باشد. (Lava)
３ ورقه‌های زمین‌ساختی: صفحات سنگی عظیم و متحرک که پوسته زمین را تشکیل می‌دهند. (Tectonic Plates)
４ آتشفشان‌شناسان: دانشمندانی که به مطالعه آتشفشان‌ها می‌پردازند. (Volcanologists)
５ گل‌راه: جریان سریع و مخرب گل و خاکستر که از ذوب برف‌های قله در اثر فوران ایجاد می‌شود. (Lahar)
６ انرژی زمین‌گرمایی: انرژی حاصل از گرمای درون زمین. (Geothermal Energy)