دوازدهه (Duodenum): دروازه‌ی ورود به دنیای گوارش
دوازدهه کجاست و چگونه ساخته شده است؟
دوازدهه یک لوله‌ی C شکل است که مانند یک نعل اسب، سر لوزالمعده (پانکراس) را در بر می‌گیرد. این عضو، پل ارتباطی بین معده و بخش دوم روده‌ی باریک به نام تهی‌روده (Jejunum) است. طول آن تقریباً برابر با عرض ۱۲ انگشت انسان است و به همین دلیل در فارسی به آن «دوازدهه» و در لاتین از کلمه‌ی لاتین «duodecim» به معنای «دوازده» گرفته شده است. ساختار دیواره‌ی دوازدهه شبیه به سایر قسمت‌های روده‌ی باریک است، اما یک ویژگی منحصر به فرد دارد: چین‌های مخاطی و برجستگی‌های ریزی به نام پرز (Villi) و ریزپرز (Microvilli). این ساختارها سطح تماس آن را به طور خارق‌العاده‌ای افزایش می‌دهند تا جذب مواد مغذی با حداکثر بازدهی انجام شود.
برای درک بهتر، یک فرش پرزدار را تصور کنید. هر چه پرزهای فرش بلندتر و متراکم‌تر باشند، سطح آن بیشتر است. دوازدهه و روده‌ی باریک نیز دقیقاً به همین شکل عمل می‌کنند. اگر این پرزها و چین‌ها را صاف کنیم، سطح داخلی روده‌ی باریک به اندازه‌ی یک زمین تنیس خواهد بود!
وظایف اصلی: یک کارخانهٔ شیمیایی کوچک
دوازدهه را می‌توان مرکز فرماندهی هضم شیمیایی دانست. وظایف آن بسیار پیچیده و هماهنگ هستند:
۱. دریافت و خنثی‌سازی: غذای نیمه‌هضم شده (کیموس) که از معده خارج می‌شود، بسیار اسیدی است. دوازدهه باید این اسید قوی را فوراً خنثی کند تا به دیواره‌ی حساس خودش آسیب نرسد و آنزیم‌های گوارشی که قرار است فعالیت کنند، در محیطی قلیایی به کار بیفتند. این کار را با ترشح یک مخاط قلیایی و دریافت شیره‌ی لوزالمعده که سرشار از بی‌کربنات است، انجام می‌دهد. یک آزمایش ساده: اگر سرکه (اسید) را با جوش شیرین (قلیا) مخلوط کنید، واکنش شدیدی رخ می‌دهد و گاز تولید می‌شود. دوازدهه دقیقاً همین واکنش خنثی‌سازی را به صورت کنترل‌شده انجام می‌دهد.
۲. هضم شیمیایی: دوازدهه محل اصلی هضم چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها است. آنزیم‌های قدرتمندی از لوزالمعده و صفرا از کبد، مستقیماً به دوازدهه تخلیه می‌شوند تا این مولکول‌های بزرگ را به اجزای کوچک و قابل جذب تجزیه کنند.
۳. هماهنگی هورمونی: دوازدهه فقط یک لوله‌ی به طور منفعلانه نیست؛ یک عضو هوشمند است که هورمون‌های مهمی ترشح می‌کند تا به سایر بخش‌های سیستم گوارش فرمان بدهد. مهم‌ترین این هورمون‌ها عبارتند از:
| نام هورمون | محل اثر | عملکرد |
|---|---|---|
| سکرتین (Secretin)1 | لوزالمعده | تحریک ترشح بی‌کربنات برای خنثی‌سازی اسید معده |
| کوله‌سیستوکینین (CCK)2 | لوزالمعده و کیسه صفرا | تحریک ترشح آنزیم‌های گوارشی و تخلیه‌ی صفرا |
یک روز از زندگی دوازدهه: از صبحانه تا شام
بیایید عملکرد دوازدهه را در یک سناریوی واقعی دنبال کنیم. تصور کنید یک صبحانه‌ی متشکل از نان (کربوهیدرات)، پنیر (پروتئین و چربی) و شیر میل کرده‌اید.
مرحله ۱: ورود محتویات معده: پس از حدود ۲-۳ ساعت، معده محتویات نیمه‌هضم شده و بسیار اسیدی خود را به آرامی از طریق دریچه‌ی پیلور بهدوازدهه می‌ریزد.
مرحله ۲: هشدار و واکنش: اسیدیته‌ی بالا، سلول‌های دیواره‌ی دوازدهه را تحریک می‌کند تا هورمون سکرتین را به جریان خون بفرستند. این هورمون مانند یک پیام‌رسان، به لوزالمعده دستور می‌دهد که یک جریان قلیایی قوی حاوی بی‌کربنات را به درون دوازدهه بریزد و محیط را برای فعالیت آنزیم‌ها آماده کند.
مرحله ۳: آغاز هضم واقعی: همزمان، وجود چربی و پروتئین در غذا، باعث ترشح هورمون کوله‌سیستوکینین (CCK) می‌شود. این هورمون دو فرمان صادر می‌کند: به لوزالمعده می‌گوید آنزیم‌های گوارشی را ترشح کند و به کیسه‌ی صفرا دستور می‌دهد که صفرا را برای امولسیونه کردن چربی‌ها تخلیه کند. صفرا مانند یک ماده‌ی شوینده عمل می‌کند و چربی‌های بزرگ را به قطعات ریز تبدیل می‌کند تا آنزیم‌ها راحت‌تر روی آن‌ها کار کنند.
در نهایت، همه‌چیز در دوازدهه مخلوط می‌شود: غذای نیمه‌هضم شده + بی‌کربنات (برای خنثی‌سازی) + آنزیم‌های لوزالمعده (برای هضم) + صفرا (برای تجزیه چربی). نتیجه یک سوپ غلیظ از مواد مغذی است که آماده‌ی جذب در بخش‌های بعدی روده است.
وقتی دوازدهه بیمار می‌شود
مانند هر عضو دیگری، دوازدهه نیز ممکن است دچار مشکل شود. دو بیماری بسیار شایع مرتبط با آن، زخم معده و التهاب هستند.
زخم پپتیک (Peptic Ulcer): به زخم‌های دردناکی گفته می‌شود که در پوشش داخلی معده یا دوازدهه ایجاد می‌شوند. شایع‌ترین نوع آن، زخم دوازدهه است. این زخم‌ها اغلب به دلیل یک عفونت باکتریایی به نام هلیکوباکتر پیلوری3 یا استفاده‌ی طولانی‌مدت از داروهای ضدالتهاب مانند آسپرین و ایبوپروفن ایجاد می‌شوند. درد ناشی از این زخم‌ها often چند ساعت پس از غذا یا در شب زمانی که معده خالی است، بدتر می‌شود.
التهاب دوازدهه (Duodenitis): به معنای التهاب و ورم پوشش داخلی دوازدهه است. دلایل ایجاد آن مشابه زخم است و در واقع می‌توان آن را مرحله‌ی قبل از تشکیل زخم در نظر گرفت.
پرسش‌های رایج و باورهای نادرست
پاسخ: خیر، این یک باور کاملاً نادرست است. دوازدهه یک عضو فعال و هوشمند است که با ترشح هورمون، فرآیند گوارش را هماهنگ می‌کند. این عضو تصمیم می‌گیرد که چه زمانی برای ترشح آنزیم و صفرا اقدام شود و چگونه محیط گوارش را متعادل نگه دارد.
پاسخ: درد often در قسمت بالای شکم و زیر قفسه‌ی سینه احساس می‌شود. گاهی اوقات این درد به پشت نیز تابش می‌کند. ویژگی آن این است که با خوردن غذا یا آنتی‌اسیدها موقتاً بهبود می‌یابد، برخلاف زخم معده که خوردن غذا ممکن است درد را بدتر کند.
پاسخ: خیر، دوازدهه برای زندگی ضروری است. اگر به دلیل یک بیماری شدید یا تصادف نیاز به برداشتن کامل آن باشد، جراحی‌های بسیار پیچیده‌ای برای اتصال مستقیم معده به تهی‌روده انجام می‌شود، اما این کار چالش‌های بزرگی در جذب مواد مغذی و ویتامین‌ها به وجود می‌آورد و فرد باید تحت مراقبت‌های مادام‌العمر قرار گیرد.
پاورقی
1 سکرتین (Secretin): هورمونی که در پاسخ به اسیدیته‌ی محتویات معده از دوازدهه ترشح می‌شود و لوزالمعده را برای ترشح بی‌کربنات تحریک می‌کند.
2 کوله‌سیستوکینین (Cholecystokinin - CCK): هورمونی که در پاسخ به حضور چربی و پروتئین در دوازدهه ترشح شده و باعث ترشح آنزیم‌های پانکراس و تخلیه‌ی صفرا از کیسه صفرا می‌شود.
3 هلیکوباکتر پیلوری (Helicobacter pylori): یک نوع باکتری خمیده که می‌تواند در پوشش مخاطی معده و دوازدهه زندگی کند و باعث ایجاد التهاب و زخم شود.