صفاق؛ پرده اتصال‌دهنده اندام‌های شکمی

صفاق (Peritoneum): پرده‌ای شگفت‌انگیز در دل بدن

صفاق چیست و از چه ساخته شده است؟

بدن انسان مانند یک ماشین بسیار پیچیده است که از قطعات مختلفی تشکیل شده است. صفاق یکی از این قطعات مهم است. اگر حفرهٔ شکم¹ را مانند یک اتاق در نظر بگیریم، صفاق همان کاغذدیواری نازک و لغزنده‌ای است که دیوارهای این اتاق و همچنین مبلمان داخل آن (اندام‌ها) را می‌پوشاند. این پرده از یک لایهٔ بسیار نازک از بافت مخصوص به نام مزوتلیوم² ساخته شده است. سلول‌های این لایه، مایعی لغزنده ترشح می‌کنند که مانند یک روغن کاری طبیعی عمل می‌کند و باعث می‌شود اندام‌های شکمی به راحتی روی هم بلغزند و هنگام حرکت، دویدن یا خم شدن، اصطکاک و ساییدگی ایجاد نشود.

انواع صفاق: جداری و احشایی

صفاق را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد که هر کدام وظیفهٔ خاص خود را دارند. این تقسیم‌بندی بسیار شبیه به پوشیدن یک کت است.

فضای بسیار باریکی بین این دو لایه وجود دارد که به آن حفرهٔ صفاقی می‌گویند. این فضا با مقدار بسیار کمی (50-100 میلی‌لیتر) از مایع لغزنده پر شده است.

اتصال اندام‌ها: نقش رباط‌ها و مزانتر

صفاق فقط یک پوشش ساده نیست. این پرده به داخل حفرهٔ شکمی تا می‌خورد و چین‌های بزرگی را تشکیل می‌دهد که به آن‌ها مزانتر⁵ یا رباط می‌گویند. این چین‌ها مانند پل‌ها یا نوارهای نگهدارنده‌ای عمل می‌کنند که اندام‌ها را به دیوارهٔ پشت شکم متصل و در جای خود ثابت نگه می‌دارند. بدون این اتصالات، اندام‌ها درون شکم شل و ول می‌چرخیدند و به هم گره می‌خوردند!

علاوه بر این، رگ‌های خونی، عصب‌ها و مجاری لنفاوی برای رسیدن به اندام‌ها، از داخل این چین‌های صفاقی عبور می‌کنند. بنابراین مزانتر مانند یک تونل یا بزرگراه حیاتی برای عروق خونی است.

یک سیستم دفاعی هوشمند: مبارزه با عفونت

یکی از شگفت‌انگیزترین وظایف صفاق، نقش آن به عنوان یک سد دفاعی است. اگر باکتری‌های خطرناک (مثلاً از طریق سوراخ شدن آپاندیس) وارد حفرهٔ شکم شوند، صفاق بلافاصله واکنش نشان می‌دهد. سلول‌های ایمنی خاصی که در لایهٔ صفاق زندگی می‌کنند، بسیج می‌شوند و با ترشح موادی سعی می‌کنند باکتری‌ها را بکشند و از پخش شدن عفونت در کل بدن جلوگیری کنند. به این فرآیند پریتونیت⁶ یا التهاب صفاق می‌گویند که یک وضعیت بسیار جدی پزشکی است.

کاربردهای عملی و اهمیت پزشکی

درک عملکرد صفاق فقط به درس زیست‌شناسی محدود نمی‌شود و کاربردهای بسیار مهمی در دنیای پزشکی دارد.

• دیالیز صفاقی⁷: برای بیمارانی که کلیه‌هایشان به خوبی کار نمی‌کند، از صفاق به عنوان یک فیلتر طبیعی استفاده می‌شود. یک مایع خاص از طریق لوله‌ای به درون حفرهٔ شکمی فرستاده می‌شود. مواد زائد خون از طریق رگ‌های خونی موجود در صفاق وارد این مایع می‌شوند و پس از چند ساعت، مایع حاوی مواد زائد از بدن خارج می‌گردد. این روش نشان می‌دهد که صفاق چقدر در تبادل مواد موثر است.
• جراحی‌ها: جراحان باید آناتومی دقیق چین‌خوردگی‌های صفاقی و محل عبور رگ‌ها را بدانند تا بتوانند عمل‌های موفقیت‌آمیزی انجام دهند.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹ حفره شکمی (Abdominal Cavity): فضای بزرگی در بدن که زیر قفسه سینه قرار دارد و شامل معده، روده، کبد و دیگر اندام‌های گوارشی است.
² مزوتلیوم (Mesothelium): نوعی بافت پوششی که سطوح داخلی حفره‌های بدن مانند صفاق را می‌پوشاند.
³ صفاق جداری (Parietal Peritoneum): بخشی از صفاق که به دیواره داخلی حفره شکمی و لگنی چسبیده است.
⁴ صفاق احشایی (Visceral Peritoneum): بخشی از صفاق که مستقیماً سطح اندام‌های درون شکم را می‌پوشاند.
⁵ مزانتر (Mesentery): یک چین دو لایه از صفاق احشایی که رودهٔ باریک را به دیواره پشتی شکم متصل می‌کند و حاوی رگ‌های خونی، اعصاب و غدد لنفاوی است.
⁶ پریتونیت (Peritonitis): التهاب صفاق که معمولاً به دلیل عفونت باکتریایی یا قارچی ایجاد می‌شود.
⁷ دیالیز صفاقی (Peritoneal Dialysis): نوعی روش درمانی برای پاکسازی خون از مواد زائد زمانی که کلیه ها از کار افتاده اند.
⁸ رتروپریتونئال (Retroperitoneal): توصیف کننده اندام‌هایی که در پشت صفاق و در برابر دیواره پشتی شکم قرار گرفته‌اند، مانند کلیه‌ها.