سنگ‌کره (لیتوسفر): پوستهٔ سخت و محکم زمین
سنگ‌کره چیست و از چه ساخته شده است؟
سنگ‌کره، پوستهٔ سرد و سخت زمین است که شامل پوسته و بخش جامد بالایی گوشتهٔ فوقانی می‌شود. ضخامت این لایه در مناطق مختلف متفاوت است؛ زیر اقیانوس‌ها نازک‌تر (حدود 5-10 کیلومتر) و در زیر قاره‌ها بسیار ضخیم‌تر (حدود 30-50 کیلومتر و حتی تا 70 کیلومتر زیر کوه‌های بلند) است. برای درک بهتر، اگر زمین را به یک تخم مرغ تشبیه کنیم، سنگ‌کره تنها به ضخامت پوستهٔ آن است!
سنگ‌کره از انواع مختلفی از سنگ‌ها تشکیل شده که عمدتاً به دو دستهٔ کلی تقسیم می‌شوند:
- پوستهٔ قاره‌ای: عمدتاً از سنگ‌های گرانیتی که چگالی کمتری دارند و قاره‌ها را می‌سازند.
- پوستهٔ اقیانوسی: عمدتاً از سنگ‌های بازالتی که چگالی بیشتری دارند و کف اقیانوس‌ها را تشکیل می‌دهند.
در زیر این پوسته، بخشی از گوشتهٔ فوقانی که سرد و سخت شده، جزئی از سنگ‌کره به حساب می‌آید. ترکیب کلی سنگ‌کره را می‌توان با فرمول‌های شیمیایی مختلفی نشان داد. برای مثال، یک مادهٔ معدنی رایج در آن کوارتز است با فرمول شیمیایی: $SiO_2$.
صفحات تکتونیکی: قطعات پازل عظیم زمین
سنگ‌کره یکپارچه نیست، بلکه به تکه‌های بزرگی شکسته شده که به آن‌ها صفحات تکتونیکی2 می‌گویند. این صفحات مانند قطعات یک پازل غول‌پیکر هستند که دائماً در حال حرکت، برخورد و دور شدن از یکدیگرند. این حرکات بسیار کند است (چند سانتی‌متر در سال، به سرعت رشد ناخن‌هایتان!) اما در مقیاس زمانی زمین‌شناسی، نتایج شگفت‌انگیزی به بار می‌آورند.
| نوع مرز | توضیح | پدیده‌های زمین‌شناسی |
|---|---|---|
| واگرا | صفحات از هم دور می‌شوند. | تشکیل پشته‌های میان اقیانوسی، آتشفشان‌های زیردریایی |
| همگرا | صفحات به هم برخورد می‌کنند. | تشکیل کوه‌ها (هیمالیا)، گودال‌های اقیانوسی، آتشفشان |
| امتدادلغز | صفحات در امتداد هم می‌لغزند. | زمین‌لرزه (مانند گسل سن آندریاس در آمریکا) |
سنگ‌کره در عمل: از کوه‌زایی تا زمین‌لرزه
حرکت صفحات سنگ‌کره، چهرهٔ سیارهٔ ما را می‌سازد و پدیده‌هایی که هرروز می‌شنویم یا تجربه می‌کنیم، نتیجهٔ مستقیم آن است.
مثال ۱: تشکیل رشته‌کوه البرز و زاگرس
برخورد صفحهٔ عربستان با صفحهٔ اوراسیا (که ایران روی آن قرار دارد) باعث شده است که لبه‌های این صفحات چین‌خورده و به سمت بالا فشرده شوند. این فرآیند که طی میلیون‌ها سال اتفاق افتاده، منجر به تشکیل کوه‌های بلند و عظیمی مانند دماوند شده است. این یک نمونهٔ بارز از مرز همگرا است.
مثال ۲: زمین‌لرزه‌های مکرر
هنگامی که صفحات به‌آهستگی می‌لغزند یا به هم فشار می‌آورند، انرژی در سنگ‌ها ذخیره می‌شود. اگر این انرژی به‌طور ناگهانی آزاد شود، باعث لرزش زمین می‌شود که به آن زمین‌لرزه می‌گوییم. بسیاری از زمین‌لرزه‌ها در ایران به‌دلیل حرکت همین صفحات رخ می‌دهند.
مثال ۳: معادن و منابع طبیعی
بسیاری از منابع ارزشمند زمین مانند فلزات (مس، آهن، طلا) و سوخت‌های فسیلی (نفت و گاز) درون سنگ‌کره تشکیل و ذخیره شده‌اند. فرآیندهای زمین‌شناسی مرتبط با حرکت صفحات، در تمرکز و تشکیل این منابع نقش اساسی دارند.
اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم
خیر. این یک اشتباه رایج است. پوسته فقط بخشی از سنگ‌کره است. سنگ‌کره علاوه بر پوسته، شامل بخش جامد و سخت بالایی گوشته نیز می‌شود که با هم یک واحد مکانیکی سفت و سخت را تشکیل می‌دهند.
خیر. صفحات می‌توانند حامل قاره، اقیانوس یا هر دو باشند. برای مثال، صفحهٔ اقیانوس آرام تقریباً فقط اقیانوس است، اما صفحهٔ اوراسیا حامل قارهٔ آسیا و اروپا و همچنین بخشی از اقیانوس اطلس است.
خیر. فعالیت تکتونیکی صفحه‌ای که ما روی زمین شاهد آن هستیم، به نظر میرسد در سایر سیارات منظومه شمسی وجود ندارد. به عنوان مثال، مریخ و ماه سنگ‌کره‌هایی یکپارچه و ساکن دارند که میلیاردها سال است تغییر عمده‌ای نکرده‌اند.
پاورقی
1لیتوسفر (Lithosphere): از ترکیب دو واژهٔ یونانی «Lithos» به معنای سنگ و «Sphaira» به معنای کره گرفته شده است.
2صفحات تکتونیکی (Tectonic Plates): به صفحات عظیم و متحرک سنگ‌کره گفته می‌شود که رفتار آن‌ها توسط نظریهٔ تکتونیک صفحه‌ای توصیف می‌شود.