در درس پیش آموختیم که گاهی مجاز بر بنیاد شباهت استوار است و علاقه و پیوند بین معنای حقیقی و غیرحقیقی علاقهٔ مشابهت است؛ این نوع مجاز را، استعاره می‌گویند. استعاره، یعنی عاریت و وام گرفتن. در اصطلاح ادبی، استعاره، کاربرد واژه‌ای به‌جای واژه‌ای دیگر به‌دلیل شباهت در ویژگی یا صفتی مشترک است. به‌عبارت دیگر، اگر یکی از دو طرف تشبیه (مشبّه یا مشبّهٌ‌به) را برگزینیم و طرف دیگر تشبیه را قصد کنیم، استعاره پدید آمده است؛ برای مثال:

در این بیت، فرّخی دو بار کلمه‌ٔ حلّه را به کار برده است. در مصراع اوّل حلّه در معنای حقیقی (جامه‌ٔ‌حریر) به کار رفته و در مصراع دوم آن را به قرینه‌های تنیده ز دل و بافته ز جان در معنای غیرحقیقی (شعر) به کار برده است. دلیل آن هم شباهت این دو از نظر لطافت و نرمی جامهٔ حریر و شعر بوده است. از سویی دیگر می‌توان گفت شاعر، شعر را در لطافت و نرمی به حلّه تشبیه کرده و مشبّه (شعر) را حذف نموده، مشبّهٌ‌به (حلّه) را به جای آن آورده است.

همچنین در مثال:

در مصراع نخست، شاعر دو رکن اصلی تشبیه را ذکر کرده؛ اما در مصراع دوم مشبّه‌به را آورده است که از آن پی به مشبّه می‌بریم.

یا در بیت:

محبوب شاعر (مشبّه) حذف شده و «ستارهٔ تابان» و «سپیدهٔ شب هجران» «مشبّهٌ‌به» به جای آن آمده است.

در مثال‌های زیر نیز این کاربرد مجازی و عاریت گرفتن واژه‌ای به جای واژهٔ دیگر را می‌بینیم:

شب را به بوستان با یکی از دوستان اتّفاق مبیت افتاد؛ موضعی خوش و خرّم و درختان درهم؛ گفتی که خردهٔ مینا بر خاکش ریخته و عقد ثریّا از تاکش آویخته.

گلستان سعدی

گل‌ها و سبزه‌های رنگارنگ (مشبّه) حذف شده و به جای آن خردهٔ مینا آمده است. همچنین خوشهٔ انگور (مشبّه) حذف شده و به جای آن عقد ثریّا آمده است.

برای ساده‌تر شدن سخن، روند رسیدن از تشبیه و ارکان چهارگانهٔ آن به استعاره را می‌توان چنین ترسیم کرد:

با تبدیل چهار رکن (تشبیه گسترده) به دو رکن (تشبیه فشرده) و باز تبدیل دو رکن به یک رکن (استعاره)، زیبایی سخن بیش‌تر می‌شود و کلام رساتر و هنری‌تر می‌گردد. به‌عبارت دیگر اگر از چهار رکن تشبیه، دو رکن (مشبّه و مشبّهٌ به) باقی بماند، آرایهٔ تشبیه را داریم؛ اگر از دو رکن تشبیه فقط مشبّهٌ به باقی بماند، به آن استعارۀ آشکار (مصرحه) و اگر مشبّه، به همراه لوازم یا ویژگی‌های مشبّهٌ به بیاید، استعارۀ پنهان (مکنیه) می‌گویند.

به این نمونه دقّت کنید:

در بیت بالا واژه‌‌های «نرگس»، «لاله» و «مروارید» در معنای اصلی خود به کار نرفته‌اند؛ بلکه به ترتیب استعارۀ آشکار از «چشم»، «چهرهٔ زیبا» و «اشک» هستند.

مثال دیگر:

سرو روان: استعاره از یار است.

به نمونه‌ای دیگر توجّه کنید:

نه / این برف را / سر باز ایستادن نیست/ برفی که بر ابرو و سر و روی ما می‌نشیند.

شاملو

همان‌طور که در جدول ملاحظه شد، گاه ممکن است از پایه‌های تشبیه، فقط «مشبّه» (طرف اول) ذکر شود که در این صورت معمولاً یکی از ویژگی‌های «مشبّهٌ به» نیز همراه آن می‌آید؛ برای مثال:

زمانه (مشبّه) به انسانی مانند شده و نقش برآوردن که از ویژگی‌های انسان است همراه مشبّه آمده است.

گاه در استعارهٔ پنهان، مشبّه موجودی بی‌جان و غیر انسان و مشبّهٌ به محذوف، انسان است که باعث پیدایش جان‌بخشی یا تشخیص در کلام می‌شود؛ برای نمونه:

در این بیت شاعر به «باغ»، شخصیت انسانی داده است، زیرا سلام می‌کند و سرو مانند انسان قیام می‌کند و سبزه و غنچه نیز رفتار انسانی دارند.

مثال دیگر:

اگر غیر انسان «منادا» قرار گیرد، به این معنا است که آن را «انسان» پنداشته و به او ویژگی انسانی داده‌ایم؛ این نیز تشخیص است؛ مثال:

گاه نیز مشبّهٌ به حذف می‌شود و یک ویژگی از آن به مشبّه اضافه می‌شود و به صورت ترکیب اضافی می‌آید. به این نوع اضافه، اضافهٔ استعاری می‌گویند. ترکیب «رخ اندیشه» و «زلف سخن» در بیت زیر چنین‌اند: