به دو کلمۀ هم جنس و همسان «جناس» می‌گویند. این دو گاه جز معنا، هیچ‌گونه تفاوتی با هم ندارند، و گاه علاوه بر معنا، در یک واج (مصوّت یا صامت) ناهمسان هستند. ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در کلام خلق می‌کند. جناس در یک نگاه کلّی دودسته است: همسان و ناهمسان.

جناس همسان (تام)

یکسانی دو واژه در تلفظ، با معانی متفاوت، است. ارزش موسیقایی جناس تام در سخن بسیار است.

برادر که دربند خویش است نه برادر، نه خویش است.

سعدی

انواع جناس ناهمسان (ناقص):

اختلافی: ناهمسانی واژه‌ها در یک واج اوّل، وسط یا آخر (به‌جز مصوّت کوتاه). 

افزایشی: ناهمسانی واژه‌ها در تعداد حروف.

حرکتی: ناهمسانی واژه‌ها در مصوّت‌های کوتاه.

توجّه: جناس میان دو واژه را زمانی جناس ناقص می‌خوانیم که اختلاف آنها بیش از یک حرف نباشد.

اشتقاق

هم‌ریشه بودن واژه‌ها در حروف اصلی را «اشتقاق» می‌نامند، این هم‌ریشگی و تکرار واج‌ها بر موسیقی سخن می‌افزاید.

اکنون بیت‌های زیر را با هم می‌خوانیم:

واژه‌های مشخّص شده از یک ریشه (ن، ع، م) ساخته شده‌اند و چند واج یکسان دارند؛ این یکسانی واج‌ها از عوامل غنای موسیقی لفظی شعر است.

در این دو بیت، کلمات «منظر و نظر» و «طلعت، طلوع، طالع»، به ترتیب، در سه صامت «ن، ظ، ر» و «ط، ل، ع» مشترک‌اند. این هم‌ریشگی، موسیقی دل‌نشینی را به‌وجود آورده است.

توجّه: گاه دو واژه که هم ریشه هستند، تنها در یک حرف با هم اختلاف دارند، در این حالت هم جناس دارند و هم اشتقاق. اما اگر اختلاف آنها در بیش از یک حرف باشد و با هم، هم‌ریشه باشند، فقط اشتقاق خواهند داشت.