خواندیم که شعر، سخنی خیال‌انگیز، موزون و سرشار از عاطفه و احساس است.

وزن به شعر، زیبایی می‌بخشد و آن را اثرگذار می‌سازد. اگر وزن شعری را برهم بزنیم، خواهیم دید که تا چه میزان از زیبایی و تأثیر آن کاسته می‌شود.

مثلاً شعر:

اگر به صورت بی وزن درآید، در می‌یابیم که زیبایی و شورانگیزی‌اش را از دست داده است:

پس، وزن برای شعر لازم است.

یکی دیگر از بایسته‌های شعر که بر بار موسیقایی و خوش آهنگی آن می‌ا‌فزاید، «قافیه» است. قافیه به زیبایی شعر می‌ا‌فزاید و گوش را نوازش می‌دهد.

به بیت زیر، توجّه کنید:

اگر قافیۀ آن را تغییر دهیم، به صورت زیر درمی‌آید که زیبایی و خوش آهنگی اوّل را ندارد:

همان‌گونه که می‌بینیم، با آنکه تقریباً همۀ واژگان یکسان هستند، امّا فقط با تغییر  واژه‌های قافیه، ضرباهنگِ موسیقایی و طنین پایانیِ سخن را از دست داده‌ایم.

قافیه و ردیف در شعر

واژۀ «باشد» در آخر دو مصرع ردیف نام دارد و«دراز» و«باز»، واژه‌های قافیه است.

 ردیف: کلمه یا کلماتی است که بعد از واژۀ قافیه، عیناً (از نظر لفظ و معنی) تکرار می‌شود.

قافیه: واژه‌هایی است که غالباً در پایان مصراع‌ها آورده می‌شود و حرف یا حروف آخر آنها مشترک است.

حروف قافیه: حرف یا حروف مشترکی است که در آخر واژه‌های قافیه می‌آید. در این شعر:

«ارزوست» ردیف است و «خرّم» و«عالم» واژه‌های قافیه و«ـَـ م» حروف قافیه.

در شعر زیر، «تخت» و «بخت» واژه‌های قافیه هستند و «ــَـ خت» حروف قافیه.

قواعد قافیه

حدّاقل حروف مشترک لازم برای قافیه، تابع دو قاعده است:

قاعدۀ 1: هر یک از مصوّت‌های / ا /، / و/ به تنهایی اساس قافیه قرار می‌گیرند.

در بیت زیر، واژه‌های «رعنا» و «ما» هم قافیه هستند و حرف مشترک آنها مصوّت / ا / است:

در بیت زیر:

مصوّت / و/ حرف قافیه است.

قاعدۀ 2: گاهی یک مصوّت با یک یا دو صامتِ پس از خود، قافیه می‌سازد:

مصوّت + صامت (+ صامت). مانندِ

در این شعر «ین» (مصوّت + صامت) حروف قافیه و «حزین» و «همین» واژه‌های قافیه هستند. این الگوی قافیه در شعر فارسی رایج است. در شعر زیر:

«نکاشت» و «برنداشت» واژه‌های قافیه و «اشت» (مصوّت + صامت + صامت) حروف قافیه است.

در این شعر:

«حق پرست» و «دست» واژه‌های قافیه و «ــَ ست» (مصوّت + صامت + صامت) حروف قافیه است.

تبصره: به آخر واژه‌های قافیه ممکن است یک یا چند حرف‌الحاق شود. حرف یا حروف الحاقی نیز جزء حروف مشترک قافیه‌اند و رعایت آنها لازم است؛

ا + یی حرف قافیه است: ا حرف اصلی (طبق قاعدهٔ 1) و یی حروف الحاقی.

حروف الحاقی عبارت است از:

شناسه‌ها، ضمایر متّصل، پسوندها، مخفّف صیغه‌های زمان حالِ بودن (ــَـ م، ی، یم، ید، ــَـ ند) و «ی» آخر بعضی از واژه‌های مختوم به ا و و مثلاً در واژه‌های «خدای»، «جای»، «موی»، «بوی».

تذکّر: برای پیدا کردن قافیۀ هر شعر ابتدا به سراغ ردیف می‌رویم، سپس واژه‌های قافیه و در آنها اول حروف الحاقی و سپس حروف اصلی را مشخص می‌کنیم. قُدما آخرین حرف اصلی کلمه را «روّی» می‌نامیدند.

توجّه: بعضی از شاعران برای غنی‌تر کردن موسیقی شعر، گاه در درون مصراع‌ها نیز قافیه می‌آورند (قافیۀ درونی):

گاهی هم شعر دارای دو قافیۀ پایانی (ذوقافیتین) است که قافیۀ اصلی در واژه‌های آخر مصرع‌هاست:

تذکر

شکل نوشتاری حروف قافیه نیز باید مشابه و همسان باشد؛ مثلاً در این شعر سعدی:

از نظر آوایی واژه‌های «حضیض، لذیذ، غلیظ» می‌توانند با «مشک بیز و خیز» هم‌قافیه شوند؛ اما به‌دلیل اینکه شکل نوشتاری آنها متفاوت است، قافیه کردن آنها درست نیست.

قافیه در شعر نو

قافیه در شعر نو، محدودیت‌های شعر کهن را ندارد و در اینجا شاعر خود را اسیر قافیه نمی‌سازد، بلکه معمولاً در هر بخش سروده، دو یا چند مصرع قافیه‌دار به کارگرفته می‌شود.

مثال:

از تهی سرشار
جویبار لحظه‌ها جاری است
چون سبوی تشنه کاندر خواب بیند آب و اندر آب بیند سنگ
دوستان و دشمنان را می‌شناسم من
زندگی را دوست می‌دارم
مرگ را دشمن
وای امّا با که باید گفت این؟ من دوستی دارم
که به دشمن باید از او التجا بردن
جویبار لحظه‌ها جاری...

اخوان ثالث