آیا منابع و امکانات طبیعت به طور مستقیم مورد استفاده قرار می‌گیرد؟

انسان قدرت خلق اشیا را ندارد؛ اما می‌تواند آگا‌هانه و با برنامه‌ریزی و تلاش خود در مواد، و محیط پیرامون خود تغییر ایجاد و تولید کند. در نتیجه برخلاف حیوانات، انسان‌ها در طول تاریخ به طور روز افزونی مصنوعات و محصولات مختلفی تولید کرده و تمدن‌ها ساخته‌اند.
انسان برای تهیهٔ کالا و خدمات مورد نیاز خود با استفاده از منابع و امکانات، به کار و تلاش نیاز دارد؛ به عبارت دیگر، این منابع به گونه‌ای که هست نمی‌تواند مورد استفادهٔ ما قرار گیرد و نیاز‌هایمان را برطرف کند؛ بلکه باید با برخی اقدامات و ایجاد ارزش مصرفی و مبادلاتی، به کالا‌ها و خدماتی تبدیل شود که می‌تواند نیاز‌های ما را برآورده کند.این سلسله اقدامات همان «تولید» است.
از طریق فعالیت‌های تولیدی، کالا‌ها و خدمات مورد نیاز افراد و جوامع تهیه می‌شود. محصولات کشاورزی، محصولات صنعتی و فناوری‌ها و محصولات دانش‌بنیان، حتی ایده و نوآوری‌ها، همه و همه حاصل فعالیت‌های تولیدی است.

تولید‌‌کنندگان

همه فعالان اقتصادی به نوعی تولید کنننده محصول (کالا یا خدمات) هستند؛ به عنوان مثال کشاورزان و صنعتگران، کالا تولید می‌کنند. تعمیر‌کاران، رانندگان، کارکنان دولت، مشاوران و متخصصان، بانک‌ها، بیمه‌ها و زنان خانه‌دار خدمات تولید می‌کنند. تولید کنندگان با فعالیت خود، ارزش افزوده ایجاد می‌کنند.
تولید و رسیدن به محصول چند گونه است.
انسان محصول آماده طبیعت را مستقیما برداشت می‌کند بدون اینکه کاری روی آن انجام دهد؛ مثل بهره‌برداری از علف مراتع، چوب جنگل‌ها، معادن و یا ماهی دریا‌ها. این اقدام را، که موجب مالکیت فرد می‌شود، «حیازت» می‌نامند. بدون این، اولین تولید انسان ممکن نبوده است؛ به طور مثال اولین انسانی که گندم کاشت، بذر گندم را از گندم‌های خودروی وحشی به دست آورده بود. در نوع اول تولید، انسان با در اختیار داشتن منابع و محصولات طبیعی، و همچنین با کار خود و استفاده از ابزار، منابع طبیعی را به تولید می‌رساند؛ مثل زراعت، باغبانی و پرورش ماهی. به این نوع از تولید «احیا» می‌گویند.
نوع دوم از تولید، که «صنعت» نام دارد از طبیعت و تبدیل مواد حیازت شده و یا محصولات به دست آمده از احیای منابع طبیعی و ایجاد ارزش مصرفی یا مبادلاتی در آنها به دست می‌آید؛ مثل صنایع غذایی، پوشاک، پتروشیمی و ...
نوع سوم تولید، تولید محصولاتی است که محسوس و ملموس نیست و به عبارت امروزین «محصولات نرم» به شمار می‌رود. به این دسته از تولیدات هم، که قبلا توضیح داده شد، «خدمات» می‌گویند.
برای روشن شدن موضوع و چگونگی این ارتباط به این مثال توجه کنید:
یک موسسه تولیدی به بهره‌برداری از معادن آهن اقدام می‌کند (استخراج سنگ آهن). موسسه دوم سنگ آهن را در مرحله اولیه فراوری به نرمه سنگ آهن و سپس به گندله (آهن اسفنجی) تبدیل، و آن را به مجتمع فولاد سازی عرضه می‌کند. موسسه سوم گندله‌ها را به محصولات فولادی از جمله ورق فولادی، تبدیل می‌کند. ورق‌های فولادی را کارخانه اتومبیل سازی خریداری می‌کند و با استفاده از آنها قطعات مختلف بدنه اتومبیل را تهیه می‌کند. در نهایت، اتومبیل به بازار عرضه می‌شود و در اختیار مصرف کنندگان قرار می‌گیرد.
در مثال فوق مراحل تولید را می‌بینید. در هر مرحله بر ارزش محصول، افزوده می‌شود. هر موسسه‌ای بر روی محصول موسسه قبلی کار، و «ارزش افزوده» ایجاد می‌کند.

انگیزۀ تولیدکنندگان

نانوایان، خواربارفروشان، رانندگان تاکسی و صنعتگران، روزانه به کار و تولید مشغول هستند و نیاز‌های مشتریان خود را تأمین می‌کنند. انگیزه آنان از تولید چیست؟
بی تردید انگیزهٔ بسیاری از تولیدکنندگان کالا‌ها و خدمات، برطرف کردن نیاز‌های خود و خانواده و تأمین منافع شخصی است. با رشد بیشتر عقلی، افراد به منافع ملی و اجتماعی نیز می‌اندیشند و اهداف والاتری را نیز دنبال می‌کنند. بنابراین انگیزه بیشتر انسان‌ها در فعالیت‌های روزمرهٔ خود، کسب روزی حلال، خدمت به همنوعان و آبادانی و موفقیت کشور است که «عبادت» تلقی می‌شود و  ارزش بسیاری دارد؛ بدین ترتیب، رانندهٔ تاکسی در پایان یک روز تلاش می تواند با رضایت خاطر ناشی از یک روز خدمت به همشهریان و همنوعان خود به خانه برود یا خواربارفروش از اینکه کالای مورد نیاز مردم را تهیه کرده و در اختیارشان قرار داده است، احساس رضایت خاطر خواهد کرد.
در نتیجه، مجموعه‌ای از انگیزه‌های شخصی و خانوادگی مثل کسب درآمد و انگیزه‌های انسانی و ملی در تداوم و توسعه تولید دخیل است.
تولیدکنندگان و مؤسسات اقتصادی براساس انگیزه‌های خود به دو دستهٔ عمده «انتفاعی» و «غیرانتفاعی» تقسیم می شوند.

عوامل تولید

تولیدکنندگان برای انجام فعالیت‌های تولیدی خویش به ورودی‌های مختلفی نظیر نیروی کار، مواد اولیه، تجهیزات و سایر ملزومات نیازمندند که به آنها «نهاد‌های تولید» یا «عوامل تولید» می‌گویند. بدیهی است که تولیدکنندگان کالا‌های مختلف به نهاده‌های متفاوتی نیاز دارند؛ برای مثال، یک مؤسسهٔ تولید محصولات کشاورزی، به زمین کشاورزی، نیروی کار، آب، کود، انبار و سردخانه نیاز دارد؛ در حالی که یک مؤسسهٔ تولید محصولات صنعتی به نیروی کار، ماشین آلات، مواد اولیه و نظایر آن نیازمند است.
به طورکلی، عوامل تولید را می‌توان به سه دستهٔ اصلی منابع طبیعی، عوامل انسانی و سرمایه تقسیم کرد.
1- منابع طبیعی: در جریان تولید کالا‌ها و خدمات از امکانات و منابعی استفاده می‌کنیم که خداوند از طریق طبیعت در اختیار ما قرار داده است. در فعالیت‌های کشاورزی، زمین و در فعالیت‌های صیادی، دریا مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. در فعالیت‌های صنعتی نیز از مواد خامی استفاده می‌شود که از معادن استخراج می‌شود. همهٔ این عناصر جزء منابع طبیعی شناخته می‌شود. اقتصاددانان این مجموعه را با عنوان «زمین» معرفی می‌کنند.
2- سرمایه: انسان برای بهره‌برداری از منابع طبیعی علاوه بر کار به سرمایه نیز نیازمند است. سرمایه به دو دسته «سرمایه فیزیکی» (ابزار، تجهیزات و ماشین آلات تولید) و «سرمایهٔ مالی» (پولی که به صورت منابع مالی وارد تولید شده است) تقسیم می‌شود.
به کالا‌های بادوام سرمایه‌ای که در جریان تولید به کار گرفته می‌شود، «سرمایه فیزیکی» می‌گویند.
تراکتور برای کشاورز و کامیون برای شرکت‌های حمل و نقل، سرمایه فیزیکی است. کالا‌های سرمایه‌ای در طول زمان بادوام است و خدمات آنها در جریان تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد و تولیدکننده با آنها ارزش افزوده ایجاد می‌کند. سرمایه مالی صرف خرید یا اجارهٔ سرمایه‌های فیزیکی، زمین و یا پرداخت دستمزد به عوامل انسانی می‌شود. دقت کنید سرمایهٔ مالی مستقیماً در تولید نقش ندارد بلکه با تبدیل به عوامل تولید دیگر به تولید کمک می‌کند.
3- عوامل انسانی: تولید و فراهم آوردن محصولات مورد نیاز با استفاده از منابع طبیعی، نیازمند کار و تلاش انسان است؛ به عبارت دیگر تا تلاش انسان نباشد، منابع بیکران و با ارزش طبیعت امکان استفاده پیدا نمی‌کند؛ به همین دلیل، نقش عوامل انسانی در جریان تولید بی‌بدیل و بسیار مهم است.
عوامل مولد انسانی شامل نیروی کار (کارگر ساده)، کارفرما (صاحب کسب و کار و محصول)، مدیر، متخصص و کارآفرین¹  است. گاهی از متخصصان به عنوان «سرمایه انسانی» یاد می‌شود. اگر چه هر یک از عوامل تولید در جای خود دارای اهمیت است و نقش و تأثیر هیچ یک را نمی‌توان انکار کرد، اما انسان نسبت به سایر عوامل تولید از اهمیت خاصی برخوردار است و به عنوان برترین عامل تولید به شمار می‌رود؛ زیرا وظیفهٔ ترکیب سایر عوامل تولید را نیز برعهده دارد. همچنین سرمایه فیزیکی (یا ابزار و تولید) در واقع حاصل کار گذشته انسان‌ها است.²

سازمان تولید

«سازمان تولید» جایگاه و نقش هر یک از عوامل تولید را تعیین می‌کند. بحث سازمان تولید در واقع پاسخ به این سؤال است که تولیدکننده و صاحب اصلی محصول تولیدی کیست. در این زمینه دو حالت را می‌توان در نظر گرفت:
گاهی سازمان تولید، مشارکتی است و همه عوامل تولید صاحب محصول هستند. در این صورت همه با هم در فرایند تولید مشارکت می‌کنند و محصول یا ارزش محصول به طور مساوی و یا با نسبتی تقسیم می‌شود که به توافق رسیده‌اند؛ برای مثال صاحبان زمین، بذر، تراکتور و نیروی کار همه با هم، یک واحد تعاونی کشت و صنعت راه اندازی می‌کنند و به تولید گندم می‌پردازند و عواید را نیز بین خود تقسیم می‌کنند. گاهی هم مالکیت کسب و کار تولیدی متعلق به یکی یا به صورت مشترک به برخی از عوامل تولید است؛ مثلاً صاحب سرمایه یا زمین به تنهایی مسئولیت تولید را برعهده می‌گیرد و یا مشترکاً باصاحب تراکتور «صاحب تولید» می‌شوند. در این صورت تمام منافع، خطر (ریسک) و هزینه‌های تولید بر عهده صاحب تولید است و سایر عوامل تولید، دستمزد یا اجاره می‌گیرند.

نیروی انسانی ساده	نیروی انسانی نیمه ماهر	نیروی انسانی ماهر (سرمایه انسانی)

بدین ترتیب، انواع سازمان‌های تولیدی به سازمان‌های تعاونی، خصوصی، سهامی خاص و سهامی عام تقسیم می‌شود. بدیهی است توزیع درآمد بین عوامل تولید در هرصورت باید عادلانه و بر اساس میزان مشارکت آنها در تولید و قبول خطر باشد.

هزینه تولید

تولیدکنندگان برای تولید محصولات خود  اعم از کالا‌ها یا خدمات به ناچار باید هزینه کنند. آنها باید محلی را به عنوان کارگاه، مغازه یا دفترکار و همچنین ماشین آلات و سایر ابزار‌ها و سرمایه‌های فیزیکی را خریداری یا اجاره کنند و نیز مواد اولیه را بخرند و تعدادی کارگر و کارمند را نیز به استخدام خود در آورند. مبالغی را که تولید کنندگان برای تولید، صرف می‌کنند، «هزینه‌های مستقیم تولید» می‌نامند؛ برای مثال تولیدکننده گندم تا قبل از رسیدن به عایدی و خرمن، هزینه‌هایی را متقبّل می‌شود. این هزینه‌ها در واقع همان پول‌هایی است که برای خرید یا اجاره عوامل تولید به صاحبان آنها می‌پردازد؛ زمین را در اختیار می‌گیرد تا در آن به فعالیت کشاورزی بپردازد. در مقابل به صاحب زمین، که ممکن است یک شخص خاص یا دولت- به عنوان نماینده کل جامعه- باشد، «اجاره» می‌پردازد و یا نیروی انسانی را به کار می‌گیرد و در مقابل به کارگران و کارمندان خود «مزد» یا «حقوق» می‌پردازد.همچنین از سرمایه فیزیکی (تراکتور یا گاوآهن و گاو) برای فعایت تولیدی خود استفاده می‌کند و قیمت یا اجاره ابزار تولید را نیز به صاحبان آن می‌پردازند؛ بدین ترتیب در پایان تولید، همهٔ محصول و سود و زیان هر چه باشد به صاحب کار (یا صاحب کاران) می‌رسد. دقت کنید در اقتصاد اسلامی عوامل انسانی هم می‌تواند «صاحب تولید» شودو هم می‌تواند دستمزد بگیرد و در سود و زیان شریک نشود. در واقع به دلیل اهمیت انسان، دو انتخاب به وی داده شده است؛ اما صاحب سرمایه مالی یا به صورت قرض‌الحسنه در تولید مشارکت می‌کند و اجر الهی و اجتماعی می‌برد و یا به عنوان صاحب کار در سود و زیان شریک می‌شود؛ به عبارت دیگر سرمایه مالی (پول) نمی‌‌تواند مانند سرمایه فیزیکی (تراکتور) اجاره بگیرد؛ چرا که ربا در اسلام حرام است.

درآمد و سود

تولیدکنندگان با فروش محصولات خود درآمد به دست می‌آورند. اگر میزان درآمد از هزینه بیشتر باشد، می‌گوییم تولیدکننده از فعالیت خود سود برده است. بدیهی است میزان سود برابر است با تفاوت درآمد و هزینه:

کل محصول × قیمت = درآمد

هزینه‌های مستقیم - درآمد = سود حسابداری

برای مثال، اگر تولیدکننده‌ای در طول یک دورهٔ زمانی معین  مثلاً یک سال  برای فعالیت‌های تولیدی خود ده میلیون ریال هزینه کرده باشد و کالا‌های تولید شده را دوازده میلیون ریال بفروشد، می‌گوییم دو میلیون ریال سود برده است. اگر تولیدکننده، خودش مغازه یا ابزار تولید داشته باشد و یا خودش کار کند به این عوامل تولید هزینه‌ای در ظاهر پرداخت نمی‌کند. هرچند تولیدکننده برای زمین یا تراکتور خود به ظاهر هزینه‌ای نپرداخته در واقع هزینه‌ای کرده است؛ چرا که می‌توانست آنها را به دیگری اجاره دهد و کسب درآمد کند؛ بنابراین نمی‌توان هزینه کل را بدون اینها محاسبه کرد. اقتصاددانان این هزینه غیرمستقیم را «هزینه فرصت»³ می‌نامند و هزینه‌های تولید را شامل هزینه‌های مستقیم و هزینه‌های فرصت می‌دانند.

هزینه های مستقیم و غیرمستقیم - درآمد = سود اقتصادی (سود ویژه) ⁴

اگر درآمد‌های به دست آمده از هزینه‌های تولید کمتر باشد، تولید کننده دچار ضرر و زیان می‌شود. بنابراین تلاش می‌کند با افزایش درآمد و کاهش هزینه‌ها از وضعیت زیان، دوری کند. تولیدکننده‌ای که در مثال قبل از او یاد شد، ممکن است بتواند با صرفه جویی و افزایش بهره‌وری ⁵ (مثل پرهیز از استخدام نیروی کار غیرلازم یا صرفه جویی در مصرف مواد اولیه و انرژی و یا جلوگیری از ریخت و پاش‌ها)، هزینه‌های تولید را از سطح ده میلیون ریال به نه میلیون ریال کاهش دهد؛ بدون اینکه از میزان تولید بکاهد؛ به این ترتیب، او، یک میلیون ریال به سود خود اضافه کرده است.
از سوی دیگر، می‌تواند با بازاریابی برای محصولات خود، بازار خوبی فراهم کند و کالا‌هایش را با قیمت مناسب بفروشد. دراین صورت تولیدکننده مورد نظر ما با تلاش خود می‌تواند میزان درآمد حاصل از فروش را از دوازده میلیون ریال در سال به دوازده و نیم میلیون ریال افزایش دهد و بدین ترتیب، نیم میلیون ریال به سود خود اضافه کند.