یکی از مهارت‌های اصلی زبان، «خواندن» است. خواندن چند گام دارد:
- شناخت نشانه‌ها و کلمات
- بازخوانی یا تلفّظ واژه
- مطابقت دادن شکل کلمه با تلفّظ آن
- خوانشِ درست متن
- توجّه به حسّ و حال متن و رعایت آن
- تشخیص معنا و درک پیام متن
بنابراین، خواندنِ مؤثر، آن است که پس از طی این مراحل، ما را به درک و دریافت درستی از نوشته برساند. هر متن به تناسب درون مایۀ خود، ویژگی و خصوصیتی دارد که آن را از متن‌های دیگر، جدا می‌سازد. متن حماسی با حالت پهلوانی و پیکارگرانه خوانده می‌شود و متنی که ستایش و نیایش پروردگار را بازگو می‌کند، با حالت فروتنی و خاکساری خوانده می‌شود.
شعر «راهِ نیک بختی» را که محتوای اندرزی دارد، با آهنگ و لحن نصیحت و حالت پندگویانه می‌خوانیم؛ به گونه‌ای که شنونده حس کند خود، مخاطب آن اندرز است. این شعر را بخوانید و به لحن و آهنگ خواندن، توجّه کنید.

زین گفته، سعادت تو جویم

پس یاد بگیر هرچه گویم

من با این سخن به دنبال خوشبختی و نیک بختی تو هستم، به آنچه می‌گویم گوش بده و آن را به خاطر بسپار.

می‌باش به عمر خود سحر خیز

وز خواب سحرگهان بپرهیز

در تمام طول عمر خود سحر خیز باش و از خواب شیرین صبح‌گاهی دوری کن.

با مادر خویش، مهربان باش

آمادهٔ خدمتش به جان باش

با مادر خود مهربان باش و با جان و دل آماده خدمت کردن به او باش.

با چشم ادب نگر پدر را

از گفتهٔ او مپیچ سر را

با ادب و احترام به پدرت رفتار کن و به سخنانش گوش کن و سر پیچی نکن.

چون این دو شوند از تو خُرسند

خرسند شود ز تو خداوند

وقتی که پدر و مادر از تو راضی باشند، مطمئناً خداوند هم از تو راضی می‌شود.

چون با ادب و تمیز باشی

پیش همه کس، عزیز باشی

در صورتی نزد همه عزیز و گرامی هستی که مؤدب و پاک باشی.

می‌کوش که هر چه گوید استاد

گیری همه را به چابکی یاد

تلاش کن تا مطالبی را که استاد می‌فرماید سریع یاد بگیری.

زنهار مگو سخن به جز راست

هر چند تو را در آن، ضررهاست

مبادا سخن دروغ بگویی، همیشه راست بگو حتی اگر باعث ضرر و زیان تو باشد.

هر شب که روی به جامهٔ خواب

کن نیک تأمل اندر این باب

هر شب هنگام خواب در رختخواب به این موضوع فکر کن...

کان روز به علم تو چه افزود

وز کردهٔ خود چه بُرده‌ای سود

که در آن روز چه مطالب آموزنده‌ای یاد گرفته‌ای و چه چیزی به دانش تو افزوده شده است و از اعمال خود چه بهره‌ای برده‌ای؟

روزی که در آن نکرده‌ای کار

آن روز ز عمر خویش مشمار

روزی را که در آن کار مفیدی انجام نداده‌ای، آن روز را جزء روزهای عمر خود به حساب میاور.

ایرج میرزا

1- شاعر برای سعادت و خوشبختی چه کارهایی را پیشنهاد می‌کند؟
1- سحر خیز باشد. 2- با مادرش مهربانی کند و در خدمتش باشد. 3- حرف‌های پدر را گوش کند. 4- با ادب و تمیز باشد. 5- حرف‌های استاد را گوش کند و یاد بگیرد.

2- این جمله «جز راست نباید گفت؛ هر راست نشاید گفت»، با کدام قسمت شعر تناسب دارد؟

زنهار مگو سخن به جز راست

هر چند تو را در آن ضررهاست

3- برای پُربار کردن روزهای زندگی چه باید کرد؟ باید اندیشید و هر روز کار مفیدی انجام داد. چون روزی که در آن کار انجام نگرفته است جز عمر آدمی حساب نمی‌شود.

دانش ادبی: ادبیات اندرزی یا تعلیمی

شعری که خواندیم، سرشار از موعظه و پند و اندرز است. شاعران و نویسندگان همۀ ملّت‌ها، سروده‌ها و نوشته‌هایی دارند که در آنها، راه بهتر زیستن و خوشبختی و سعادت را نشان می‌دهند. به این نوع سروده‌ها و نوشته‌ها ادبیات اندرزی یا تعلیمی می‌گویند. «بوستان» و «گلستان» سعدی، «مثنوی معنوی» و مولوی و «کلیله و دمنه» از بهترین نمونه‌های ادبیات تعلیمی ایران به شمار می‌آیند.

1- پیامبر می‌فرماید:
«قولوا الحقّ وَ لَو عَلَی اَنْفُسِکُم: حق را بگویید هر چند به زیانتان باشد.»
دربارۀ ارتباط این سخن گهربار با متن درس، در گروه گفت‌وگو کنید. گاهی حرف راست زدن نتایج و ثمراتی دارد ممکن است این نتایج و ثمرات به ضرر انسان باشد و پیامبر بر اساس همین نتایج و ثمرات می‌فرماید که حق را بگویید هرچند به ضرر شما باشد و درس نیز بیت هشت به همین موضوع اشاره دارد.

زنهار مگو سخن به جز راست

هر چند تو را در آن ضررهاست

2- شعر «شوق مهدی (عج)» را با لحن مناسب در گروه بخوانید و شیوۀ خواندن آن را با خوانش متن این درس مقایسه کنید. شعر شوق مهدی لحن غنایی دارد، شعر این درس محتوای اندرزی دارد و آهنگ و لحن نصیحت و حالت پندگونه. این لحن را گاهی آمرانه می‌خوانیم گاهی ملتمسانه و گاهی دوستانه و گاهی...

1- در متن درس، شکل نوشتاری کدام واژه‌ها با شکل گفتاری آنها متفاوت است؟ آنها را بنویسید. خواب، چون، تو، خویش

2- بیت‌های درس را که ردیف دارند، بنویسید و زیر قافیۀ آنها خط بکشید.

با مادر خویش، مهربان باش

آمادهٔ خدمتش به جان باش

با چشم ادب نگر پدر را

از گفتهٔ او مپیچ سر را

چون با ادب و تمیز باشی

پیش همه کس، عزیز باشی

3- در مصراع زیر ، متمّم و مفعول را مشخص کنید.
«زین گفته، سعادت تو جویم» گفته = متمم مفعول = سعادت

4- بیت زیر که سرودۀ نظامی است، با کدام قسمت درس ارتباط معنایی دارد؟

غافل منشین نه وقت بازی است

وقت هنر است و سرفرازی است

با ابیات زیر ارتباط معنایی دارد:

می‌کوش که هرچه گوید استاد

گیری همه را به چابکی یاد

روزی که در آن نکرده‌ای کار

آن روز ز عمر خویش مشمار

در املای واژه‌های «جزء» و «جز» باید دقت کنیم؛ «جزء» به معنای «بخشی از کلّ چیزی» است و «جز» به معنای مگر، غیر، الّا و...»

واژه نامه

اندر: در
خاکساری: فروتنی، تواضع
خرسند: قانع، خشنود
درون مایه: اصل هر چیز، محتوا
زنهار: واژه‌ای است که برای آگاهی دادن و هشدار به کار می‌رود، بپرهیز
فروتن: متواضع، افتاده
مایه: اصل هر چیز، اساس
محتوا: حاوی، شامل، درون مایه
مخاطب: کسی که با او سخن گفته می‌شود.
مهارت: ماهر بودن در کاری، استادی
مؤثّر: اثرکننده، اثرگذار

اعلام

ایرج میرزا: وی از نوادگان فتحعلی‌شاه قاجار بود. تحصیلاتش در مدرسهٔ دارالفنون تبریز صورت گرفت. ابتدا شاعر دربار قاجاریّه بود امّا به زودی از شاعری دربار کناره گرفت. شعر ایرج ساده و روان و مشتمل بر کلمات و تعبیرات عامیانه است و مسائل مختلف اجتماعی را با زبانی ساده و شوخی‌های نیشدار بیان می‌کند.

گلستان: کتابی است به فارسی آمیخته به نظم و نثر که در سال (656 هـ .ق) سعدی آن را نگاشته است. گلستان هشت باب دارد و اساس این کتاب بر بیان حکایت است و هدف آن تربیت انسان‌هاست.