ده سال پایانی، از دوران 23 سالهٔ رسالت پیامبر اسلام، در مدینه گذشت. در این دوران، امت و حکومت اسلامی تحت هدایت و رهبری آن حضرت شکل گرفت و اسلام در سرتاسر شبه‌جزیرهٔ عربستان گسترش یافت. شما در این درس با استفاده از شواهد و مدارک تاریخی، روند شکل‌گیری و عملکرد امت و حکومت نبوی و دگرگونی و تحولاتی را که اسلام در زندگی اعراب مسلمان به وجود آورد، بررسی و تحلیل خواهید کرد.

مدینه و ساکنانش هنگام هجرت

مدینه یا مدینةالنبی پیش از هجرت پیامبر به آن شهر، یثرب نام داشت. هجرت رسول خدا و پیروانش از مکه به یثرب یکی از رویدادهای سرنوشت‌ساز تاریخ اسلام به شمار می‌رود. در نتیجهٔ این رویداد، زمینه و شرایط مناسبی برای برپایی امت و حکومت اسلامی فراهم آمد. مهم‌ترین پرسش‌هایی که درباره این رویداد مهم به ذهن یک مورّخ یا محقق می‌رسد، عبارت‌اند از:

- چرا یثرب به عنوان مقصد هجرت انتخاب شد؟
- شهر یثرب از نظر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی چه تفاوتی با مکه داشت؟
- دلایل استقبال یثربیان از دعوت اسلامی و پشتیبانی آنان از پیامبر چه بود؟

اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی

شهر یثرب متشکل از تعدادی از محلات مسکونی بود که کشتزارها و نخلستان‌هایی چند، میان آنها فاصله انداخته بودند.  این محله‌ها بیشتر به دهکده‌هایی شباهت داشتند که در هر یک از آنها اعضای یک یا چند قبیله و طایفه زندگی می‌کردند.

ساکنان شهر یثرب در دوران جاهلیت، شامل دو گروه یهود و عرب بودند. گروه یهود متشکل از چندین قبیله بودند که در سده‌های نخست میلادی به سبب آزار و اذیت امپراتوری روم، از فلسطین به یثرب کوچیده بودند. قبیله‌های عرب آن شهر، از جمله دو قبیلهٔ بزرگ اوس و خَزرَج نیز از یمن به آن دیار مهاجرت کرده بودند.

قبیله‌ها و طایفه‌های یهودی و عربِ ساکن یثرب نیز از نظر سیاسی پراکنده و مستقل از یکدیگر بودند. منابع تاریخی و متون دینی اشاره‌ای به وجود حکومت و یا سلطهٔ اشراف و سران قبیله‌ها در یثرب نکرده‌اند.

از آنجا که مرجع سیاسی قدرتمندی در یثرب وجود نداشت تا به اختلاف‌ها رسیدگی کند و مانع دشمنی و نزاع شود، هرگاه جنگی میان دو یا چند قبیله پیش می‌آمد، برای مدت طولانی ادامه می‌یافت. مورّخان و سیره‌نویسان به رقابت و درگیری‌های پیاپی اوس و خزرج در آن شهر اشاره کرده‌اند.

مردم یثرب که از تفرقه و جنگ به ستوه آمده بودند، اندکی پیش از هجرت، قصد داشتند شخصی به نام عبداللّٰه‌بن‌اُبَیّ را به ریاست خویش برگزینند تا به این تفرقه‌ها پایان دهد، اما این تصمیم هرگز عملی نشد.

یثرب از نظر اقتصادی، شهر ثروتمندی به شمار نمی‌رفت. اغلب مردم آن شهر به کشاورزی اشتغال داشتند و درآمد و رفاه اقتصادی بالایی نداشتند. همچنین یثربیان بر خلاف مکیان، روابط تجاری و سیاسی گسترده‌ای با قبایل و ساکنان دیگر شهرها و مناطق عربستان و کشورهای همسایه نداشتند.

به لحاظ اعتقادی و دینی، اکثر اعضای قبیله‌های عربِ ساکن شهر یثرب بت‌پرست بودند. حضور یهودیان در آن شهر، سبب شده بود که بت‌پرستان، اخبار و اطلاعاتی درباره تاریخ پیامبران الهی به دست آورند. آنان همچنین مطالبی از پیروان دین یهود دربارهٔ بهشت و جهنم و ظهور پیامبری جدید شنیده بودند.

ارتباط مردم یثرب با رسول خدا

حضرت محمد (ص) در سال 11 بعثت، شش نفر از مردم یثرب را که برای انجام مراسم حج به مکه آمده بودند، به اسلام دعوت کرد. آنان مسلمان شدند و پس از بازگشت به شهر خود به تبلیغ اسلام پرداختند. سال بعد، 12 مرد یثربی، هنگام مراسم حج در مکانی موسوم به عقبه در مِنا، با پیامبر بیعت کردند. این بیعت در تاریخ به پیمان عقبۀ اول معروف شده است. در مراسم حج سال سیزدهم بعثت نیز، 73 مرد و دو زن از اهالی یثرب در عقبه با رسول خدا پیمانی بستند که به عقبۀ دوم مشهور است.

پیمان عقبهٔ دوم، بیانگر نفوذ و گسترش چشمگیر اسلام در یثرب بود؛ زیرا شمار قابل توجهی از اعضای قبیله‌های مختلف، به ویژه اوس و خَزرَج، در آن حضور داشتند.

هجرت پیامبر و پیروانش از مکه به مدینه

در نتیجهٔ پیمان عقبهٔ دوم، پایگاه امن و مطمئنی برای مسلمانان در یثرب به وجود آمد. به دنبال این پیمان، رسول خدا به مسلمانان فرمان داد که به یثرب هجرت کنند. مسلمانان به تدریج راهی آن شهر شدند. برخی از مهاجران به همراه خانواده و بستگان خویش و برخی دیگر با ترک خانواده و بستگان، مهاجرت کردند. پس از آن تا هنگام فتح مکه در سال 8 ق، هجرت به مدینه و ترک نکردن آن شهر، یکی از شروط بیعت با پیامبر و پذیرش دعوت اسلام به شمار می‌رفت.

پیامبر نیز پس از آنکه از دسیسهٔ مشرکان در دارالندوه برای کشتن خود آگاه شد، تصمیم گرفت مخفیانه از مکه خارج شود و به سوی یثرب حرکت کند. حضرت علی (ع) برای گمراه کردن مشرکان و به سلامت خارج شدن رسول خدا از مکه، با شجاعت و فداکاری، تمام شب را در منزل پیامبر ماند و در جای ایشان خوابید.

سکونت مهاجران در مدینه

انصار (مسلمانان اهل مدینه) به گرمی از رسول خدا و دیگر مهاجران استقبال کردند و در منازل خویش پذیرای آنان شدند. پیامبر اندکی پس از ورود به مدینه، قطعه زمینی را که از آنِ دو یتیم بود برای بنای مسجد خریداری کرد. مسلمانان همگی به همراه پیامبر با اشتیاق فراوان در ساخت مسجد مشارکت کردند. رسول خدا، اتاق‌های کوچکی را در کنار آن برای سکونت خویش در نظر گرفت. آن حضرت همچنین زمین‌هایی را که صاحب نداشت، به مهاجران داد که برای خود خانه بسازند و این غیر از زمین‌هایی بود که انصار به مهاجران بخشیده بودند. برخی از مهاجران بی‌بضاعت نیز در جوار مسجد اقامت گزیدند و به اهل صُفّه مشهور شدند. اینان به دلیل هم‌جواری با محل سکونت پیامبر، ارتباط نزدیک‌تری با آن حضرت برقرار کردند.

تشکیل امت و حکومت نبوی

در پی سکونت پیامبر و مهاجران در مدینه، اجتماعی از مسلمانان در این شهر به وجود آمد. اعضای این اجتماع شامل قبیله‌ها و طایفه‌های گوناگونی بودند که برخی از آنها کینه و دشمنی دیرینه‌ای با هم داشتند. همچنین علاوه بر مسلمانان، پیروان آیین‌های دیگری مانند یهودیان و بت‌پرستان نیز در آن شهر می‌زیستند. از این رو، رسول خدا، به منظور ایجاد همبستگی میان مهاجران و انصار و همزیستی مسالمت‌آمیز ساکنان مدینه و نیز با هدف تأمین نظم و امنیت در آن شهر، اقدام‌های مهمی به شرح زیر انجام داد.

1- پیمان برادری، تحکیم وحدت دینی

پیامبر اکرم در نخستین ماه‌های پس از هجرت با هدف ایجاد همدلی و وحدت دینی میان مسلمانان، به آنان توصیه کرد که بدون در نظر گرفتن وابستگی‌های قبیله‌ای، با یکدیگر پیوند برادری برقرار کنند. این پیوند، گاه میان دو نفر از مهاجران و اغلب بین یکی از انصار و یکی از مهاجران برقرار شد. سیره‌نویسان، اسامی اشخاصی را که در نتیجهٔ فرمان رسول خدا با یکدیگر برادر شدند، ثبت کرده‌اند؛ از جمله نوشته‌اند که پیامبر، حضرت علی (ع) را به عنوان برادر خویش برگزید.

2- پیمان‌نامۀ عمومی مدینه

وجود قبیله‌ها و طایفه‌های پراکنده با عقاید دینی گوناگون و پیشینه‌ای آکنده از اختلاف و درگیری، همواره تهدیدی جدی برای آرامش و امنیت مدینه به شمار می‌رفت. از سوی دیگر، این شهر به عنوان پایگاه اسلام، با خطر حملهٔ مشرکان مکه روبه‌رو بود. از این رو، رسول خدا درصدد برآمد مدینه را از نظر سیاسی و نظامی متحد سازد و نظم و امنیت پایداری در این شهر برقرار کند. به همین منظور پیمان‌نامه‌ای تنظیم کرد و به تأیید مسلمانان و بسیاری دیگر از گروه‌های غیرمسلمانِ مستقر در مدینه رساند.

پیمان‌نامهٔ عمومی یا به تعبیر رایج در عصر ما، قانون اساسی مدینه، مهم‌ترین اقدام پیامبر برای تأسیس نظام اجتماعی و سیاسی منسجمی در چارچوب دین اسلام به شمار می‌رود. این پیمان‌نامه، حقوق و مسئولیت‌های هر یک از گروه‌های مسلمان و غیرمسلمان و چگونگی ارتباط آنها را با یکدیگر مشخص می‌کرد.

پیمان‌نامهٔ مدینه، سرآغاز تأسیس امت و حکومت اسلامی بود. پس از آن با نزول تدریجی آیات مربوط به جهاد، خمس، زکات، جزیه و …، نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام و الگوی حکومتی پیامبر کامل شد.

مخالفت و دشمنی با امت و حکومت نوپای اسلامی

پس از تأسیس حکومت اسلامی، پیامبر و مسلمانان باید خود را برای مقابله با انواع دشمنی‌ها و توطئه‌ها آماده می‌کردند. مشرکان مکه همچنان در رأس مخالفان و دشمنان مسلمانان بودند. علاوه بر آن، با وجود تلاش‌های رسول خدا برای اتحاد سیاسی و همزیستی مسالم تآمیز ساکنان مدینه، برخی از افراد و گروه‌های این شهر علیه پیامبر و مسلمانان توطئه می‌کردند. سرآمد آنان، منافقان و یهودیان بودند.

1- مشرکان

پس از هجرت پیامبر و یارانش به مدینه، مشرکان قریش همچنان بزرگ‌ترین و سرسخت‌ترین دشمنان دعوت اسلامی باقی ماندند. قریش همچنین با بسیاری از قبیله‌های شبه‌جزیرهٔ عربستان و به‌طور خاص منطقهٔ حجاز، روابط سیاسی و تجاری داشت و می‌توانست آنها را علیه مسلمانان تحریک کند.

بنابراین، در سال نخست هجرت، به دنبال نزول آیات جهاد، رسول خدا تصمیم به تشکیل نیروی نظامی گرفت. در اواخر همان سال، مسلمانان چندین عملیات نظامی و اطلاعاتی محدود در خارج از مدینه انجام دادند. یکی از اهداف این عملیات، تهدید مسیر تجارت مشرکان مکه به شام و کسب غنیمت بود؛ زیرا آنان اموال مهاجران مسلمان را تصرف و غارت کرده بودند.

در نتیجهٔ تداوم سیاست تعقیب کاروان‌های تجاری قریش توسط مسلمانان، سرانجام در سال دوم هجرت، جنگ بزرگی میان سپاه اسلام و لشکریان مشرک در مکانی به نام «بدر» صورت گرفت. در این جنگ، حدود 300 رزمندهٔ مسلمان بر 950 جنگجوی قریش پیروز شدند. غزوهٔ بدر ضربهٔ سنگین و جبران‌ناپذیری بر قریش وارد آورد و قدرت و موقعیت آنان را در منطقهٔ حجاز تضعیف کرد. پس از آن، ساکنان آن منطقه گرایش بیشتری به رسول خدا و اسلام نشان دادند.

در سال‌های سوم و پنجم هجری، سپاهی بزرگ از جنگجویان قبیلهٔ قریش و قبیله‌های هم‌پیمان آن، به قصد جبران شکست بدر و نابودی اسلام راهی مدینه شدند. فرماندهی سپاه قریش در این لشکرکشی‌ها به عهدهٔ ابوسفیان بود. مشرکان در غزوهٔ اُحد به موفقیتی نسبی دست یافتند، اما در جنگ خندق یا احزاب با وجود اینکه تمام نیرو و امکانات مادی و معنوی خود را بسیج کرده بودند، ناکام ماندند.

2- منافقان

آیات قرآن، کتاب‌های سیره و منابع حدیثی به برخی از خصوصیات و رفتارهای منافقان مدینه اشاره کرده‌اند. سردستهٔ آنان عبدالله‌بن اُبَیّ بود که پیش از هجرت، گروه‌هایی از مردم یثرب قصد داشتند او را به ریاست شهرشان برگزینند. او پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر، اظهار مسلمانی کرد؛ اما نقش وی در بسیاری از فتنه‌ها و آشوب‌ها آشکار است. هنگامی که رسول خدا تصمیم به محاصرهٔ یهودیان بنی‌نضیر گرفت، سردستهٔ منافقان، یهودیان را تشویق به مقاومت کرد و به آنان وعده یاری داد. عبداالله بن اُبَیّ همچنین می‌کوشید که انصار را علیه مهاجران تحریک نماید. او حتی در غزوه‌های اُحد و تبوک، به همراه یارانش از سپاه اسلام جدا شد و در جنگ شرکت نکرد.

3- یهودیان

اگرچه رسول خدا با یهودیان مدینه پیمان صلح و اتحاد بسته بود، اما برخی از سران یهودی، به خصوص رؤسای سه قبیلهٔ بزرگ آنان، هرگاه فرصتی پیش می‌آمد، علیه حکومت اسلامی کارشکنی و با دشمنان همکاری می‌کردند. یهودیان همچنین از هیچ کوششی برای زنده کردن کینه و دشمنی میان مسلمانان دریغ نمی‌کردند.

با تداوم دسیسه‌گری‌های یهودیان علیه مسلمانان، پیامبر ناگزیر از برخورد با آنان شد و طی سه لشکرکشی و محاصرهٔ نظامی، به حضور قبیله‌های پیمان‌شکن و توطئه‌گر یهودی در مدینه پایان داد. علاوه بر آن، تغییر قبلهٔ مسلمانان از بیت‌المقدس به سوی مکه، یکی دیگر از اقداماتی بود که به فرمان الهی و در پی بهانه‌جویی یهودیان انجام گرفت.

گسترش و تحول امت و حکومت پیامبر

ناکامی قریش در جنگ خندق و کاهش فعالیت‌های نظامی آنان علیه اسلام، زمینهٔ مساعدی برای نشر اسلام در میان قبیله‌های منطقهٔ حجاز و گسترش محدوده حکومت پیامبر فراهم آورد.

صلح حدیبیه و پیامدهای آن

در ذی‌القعده سال ششم هجرت، پیامبر به همراه جمعی از مسلمانان، لباس احرام پوشیدند و به منظور انجام مراسم حج راهی مکه شدند. مشرکان قریش مانع ورود آن حضرت و پیروانش به مکه شدند. پس از مذاکراتی که میان دو طرف انجام گرفت، در حدیبیه، پیمان صلحی میان مسلمانان و مشرکان بسته شد. قرآن این صلح را فتح و پیروزی آشکار برای اسلام معرفی کرده است.

پس از پیمان صلح حدیبیه، حضرت محمد (ص)، سران امپراتوری‌ها و دولت‌های بزرگ را به اسلام دعوت کرد. به همین منظور، سفیران رسول خدا نامه‌های آن حضرت را به پادشاهان ایران، روم، غسّان، مصر و حبشه و رؤسای برخی قبیله‌های بزرگ عرب رساندند.

طی سال‌های هفتم و هشتم هجری، تعدادی از حاکمان محلی در گوشه و کنار شبه جزیرهٔ عربستان مانند عمان، بحرین، نجران و یمن یا به اسلام گرویده و یا با بستن پیمان و پرداخت جزیه، تابع حکومت مدینه شدند.

فتح مکه و پیامدهای آن

حدود دو سال پس از پیمان حدیبیه، قریش این پیمان را نقض کرد. از این رو، پیامبر به سرعت سپاهی مرکبّ از ده هزار تن را برای فتح مکه بسیج کرد. در رمضان سال هشتم هجرت، مکه به‌صورت مسالمت‌آمیزی، فتح و کعبه از بت‌ها پاک‌سازی شد. پس از آن، قبیله‌های اطراف آن شهر نیز به تدریج اسلام را پذیرفتند.

مورّخان سال نهم هجری را سال وفود یا سال اسلام آوردن قبیله‌ها نامیده‌اند. در این سال هیئت‌های نمایندگی قبیله‌های مختلف عرب از هر سو به مدینه آمدند و ضمن پذیرش اسلام، فرمانبرداری خود را از رسول خدا اعلام کردند.

اعلان برائت از مشرکان

استقبال گستردهٔ قبیله‌های مهم شبه‌جزیرهٔ عربستان از حکومت اسلامی، پیامبر و مسلمانان را در موقعیتی قرار داد که برای ریشه‌کن کردن شرک و بت‌پرستی اقدام کنند. بنابراین، با نزول سوره برائت (توبه) در آخرین ماه‌های سال نهم هجری، رسول خدا به حضرت علی مأموریت داد که برای ابلاغ سوره برائت عازم مکه شود. پس از آن مکه و خانهٔ خدا، به عنوان حرم اسلامی اعلام شد و مشرکان حق نداشتند وارد آنجا شوند.

حَجّه‌الوداع

حضرت محمد (ص) در سال دهم هجری مراسم حج را به همراه جمعیت زیادی از مسلمانان برگزار کرد. در آن زمان، بیشترین نگرانی آن حضرت مربوط به آیندهٔ امت اسلامی بود. از این رو، رسول خدا پس از پایان مراسم حج و هنگام بازگشت به مدینه، در مکانی به نام غدیر خم، طی خطبه‌ای طولانی، مهم‌ترین وصیت خود را ایراد کرد. آن حضرت در این خطبه، ضمن معرفی امام علی (ع) به جانشینی خویش، ختم نزول آیات قرآن و اتمام رسالت خود را اعلام کرد.

رسول خدا در واپسین روزهای زندگانی خود دستور داد سپاه اسلام، برای مقابله با تهدیدات رومیان، به سوی سرحدات شام حرکت کند و اُسامة بن زید را که در آغازِ جوانی بود به فرماندهی آن سپاه منصوب کرد؛ اما به دلیل مخالفت برخی از صحابه، این دستور پیامبر در زمان حیات آن حضرت اجرا نشد. حضرت محمد، سرانجام در 28 صفر سال 11 هجری در مدینةالنبّی رحلت کرد و در همان شهر به خاک سپرده شد.

روش حکومت‌داری حضرت محمد (ص)

نظام حکومتی را که پیامبر در مدینه بر پایهٔ امت اسلامی بنیان نهاد، بسیار ساده و فاقد تشکیلات و سلسله مراتب گسترده بود. رسول خدا، کاخ و نگهبان شخصی نداشت و در دوران زمامداری او از تشریفات و تجملات مرسوم در دربار پادشاهان و سایر فرمانروایان خبری نبود. آن حضرت مسجدالنبّی را در مدینه پایگاه حکومتی خویش قرار داد. مسجد، محل عبادت، آموزش و انجام امور سیاسی، اداری و نظامی به شمار می‌رفت. پیامبر، در بسیاری از مسائل حکومتی به ویژه جنگ و صلح، پس از مشورت با اصحاب تصمیم‌گیری می‌کرد. برای مثال، پیش از جنگ احد، با یارانش درباره چگونگی مقابله با مشرکان، مشورت کرد. نظر پیامبر بر آن بود که در مدینه با دشمن روبه‌رو شوند، اما ایشان نظر اکثریت را پذیرفت که می‌خواستند بیرون از شهر با سپاه دشمن بجنگند.

سپاه و مدیریت امور نظامی

در حکومت پیامبر، جهاد و دفاع وظیفهٔ تمام مسلمانانی بود که توانایی انجام آن را داشتند. مسلمانان به خاطر حضور در سپاه و شرکت در جنگ حقوق نمی‌گرفتند، اما سهم خود را از غنیمت‌های جنگی دریافت می‌کردند. هزینهٔ تأمین جنگ‌افزارهای نظامی مانند سلاح، اسب و سایر تجهیزات جنگی نیز به عهدهٔ جنگاوران بود. رسول خدا، همواره به نظم و آمادگی رزمی مسلمانان اهمیت می‌داد و بر آموزش‌های نظامی سپاه نظارت دقیق داشت.

تعلیم و تربیت

اسلام تأکید فراوانی بر کسب علم دارد. رسول خدا نیز توجه خاصی به تعلیم و تربیت داشت و آن را در اولویت قرار داده بود. آن حضرت پس از جنگ بدر، شرط آزادی هر یک از اسیرانِ باسواد را آموزش خواندن و نوشتن به ده تن از مسلمانان تعیین کرد. پیامبر، پیوسته، معلمانی را برای تعلیم قرآن و احکام اسلام به شهرها و قبایل مختلف می‌فرستاد. همچنین حدیث‌های متعددی از رسول خدا دربارهٔ لزوم کسب علم نقل شده است.

منابع مالی و شیوۀ گردآوری و توزیع آنها

زندگی اقتصادی مسلمانان در زمان رسول خدا، ساده بود و پیامبر با اموال محدودی که در اختیار داشت به اداره امور می‌پرداخت. از جملهٔ این اموال، غنایم جنگی، زکات و جزیه بودند. آیات قرآن چگونگی دریافت و توزیع این اموال را مشخص کرده بود. پیامبر برای گردآوری، حفظ و توزیع این اموال، افرادی را بر می‌گزید. چهار پنجم غنایم جنگی میان جنگاوران تقسیم می‌شد و یک پنجم آن (خمس)، به خدا، رسول، خویشان او، یتیمان، فقیران و در راه ماندگان تعلق داشت. جزیه، مالیات سرانه‌ای بود که مردان بالغ اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان) که به لحاظ مالی توانایی پرداخت آن را داشتند، ملزم به پرداخت آن بودند. زکات را باید مسلمانان پرداخت کنند.

علاوه بر آنها، پیامبر پس از آنکه مناطق یهودی‌نشین مانند خیبر را به جنگ گشود، به یهودیان ساکن آنجا اجازه داد همچنان روی زمین‌های آن منطقه کشاورزی کنند و نیمی از محصول سالانه را به حکومت اسلامی بپردازند.

خلق و خوی رسول خدا

پیامبر در میان مردم و با مردم زندگی می‌کرد. تنها چیزی که او را از مردم متمایز می‌ساخت این بود که پروردگار او را برگزید و وحی خویش را بر قلب آن حضرت نازل کرد.

رسول خدا چهره‌ای گشاده و خنده‌رو و قلبی مهربان داشت. آن حضرت زیاد سخن نمی‌گفت و زبان به دشنام و بدگویی نمی‌گشود. با همسران خویش مدارا می‌کرد و اهل بیت خود را گرامی می‌داشت. آن حضرت با دشمنان خود، پس از تسلیم شدن، با ملایمت رفتار می‌کرد و درصدد انتقام‌جویی بر نمی‌آمد. برای نمونه پس از فتح مکه، هنگامی که قریش سر تسلیم فرود آوردند از ستمی که به ایشان و مسلمانان کرده بودند، چشم‌پوشی کرد.

خوراک، پوشاک و مسکن آن حضرت بسیار ساده بود. روایات متعددی در نکوهش زیاده‌روی در خوراک و پوشاک از آن حضرت نقل شده است. رسول خدا علاقه و رغبتی فراوان به پاکیزگی و نظافت داشت. قرآن از سجایای اخلاقی پیامبر، به عنوان «خُلق عظیم» و «اسوه» دیگر مردمان یاد کرده است.