قلمرو زبانی: بود: وجود داشت / بقّال: خواروبارفروش / وی را طوطی‌ای: طوطی‌ای داشت / نوا: صدا، آهنگ / گویا: سخن‌گو / مصراع دوم: قید
قلمرو ادبی: طوطی و خوش‌نوا و گویا: مراعات نظیر (تناسب).
قلمرو فکری: در روزگاران گذشته، بقّالی زندگی می‌کرد که طوطیِ سبزرنگِ خوش‌صدا و سخن‌گویی داشت.

قلمرو زبانی: بودی: می‌بود / نکته گفتی: شوخی می‌کرد / سوداگر: آنکه کارش دادوستد است، بازرگان، تاجر / نگهبان: نقش مسند.
قلمرو ادبی: نکته گفتن: کنایه از شوخی کردن / دُکان: تکرار / دُکان و سوداگران: مراعات نظیر (تناسب) / واج‌آرایی مصوّت بلند «ا».
قلمرو فکری: طوطی در واقع نگهبان دُکان بود و با مشتریان شوخی می‌کرد.

قلمرو زبانی: خطاب: سخن‌گفتن / ناطق: گویا، سخن‌گو / بُدی: بودی، می‌بود / نوا: آواز، نغمه / حاذق: ماهر، چیره‌دست / ناطق و حاذق: مسند
قلمرو ادبی: خطاب و آدمی و ناطق، نوا و طوطی: مراعات نظیر (تناسب) / واج‌آرایی مصوّت بلند «ا»
قلمرو فکری: این طوطی با آدمیان سخن می‌گفت و در نغمه‌سرایی نیز ماهر و چیره‌دست بود.

قلمرو زبانی: جَست: پرید / صدر: بالا / روغن گُل: روغنی که از ترکیب گل سرخ و روغن کنجد به دست می‌آید و مصرف دارویی دارد.
قلمرو ادبی: گریخت و بریخت: جناس ناقص اختلافی / واج‌آرایی: «س» و «ر».
قلمرو فکری: روزی این طوطی از گوشه‌ای از دکان به طرف دیگر پرید و شیشه‌های روغن گُل را روی زمین ریخت.

قلمرو زبانی: خواجه: صاحب / فارغ: آسوده، بی‌خیال / خواجه‌وش: کدخدامنش / بیت: دو جملۀ دوجزئی / «ش» در خواجه‌اش: نقش مضاف‌الیه.
قلمرو ادبی: خواجه‌وش: تشبیه درون‌واژه‌ای / خواجه و دکان: مراعات نظیر (تناسب).
قلمرو فکری: صاحب طوطی از خانه به دکان آمد و با خیال آسوده و مانند بزرگان، آرام و با متانت در جای خود نشست. 

قلمرو زبانی: جامه: لباس / کَل: مخفّف کَچل / ز:ِ به‌وسیلۀ، به سببِ / ضرب: ضربه / «ش» در سرش: نقش مضاف‌الیه.
قلمرو ادبی: چرب و ضرب: جناس ناقص اختلافی / روغن و چرب، سر و کَل، ضرب و زد: مراعات نظیر (تناسب).
قلمرو فکری: بقّال دید که دکان پُر از روغن است و لباسش چرب شده است. عصبانی شد و چنان ضربه‌ای بر سر طوطی کوبید که پرهای سر طوطی ریخت و کچل شد.

قلمرو زبانی: روزکی: یک روز، مدّت زمان کوتاه / ندامت: پشیمانی، تأسف / «ک» در روزک، نشانۀ کوچکی (تصغیر) است.
قلمرو ادبی: سخن کوتاه کردن: کنایه از سکوت و حرف نزدن / از ندامت آه کرد: کنایه از پشیمانی / ندامت و آه: مراعات نظیر (تناسب).
قلمرو فکری: طوطی چندروزی سخن نگفت. مرد بقّال با مشاهدۀ این وضعیّت، پشیمان شد و بسیار افسوس می‌خورد.

قلمرو زبانی: ریش: موی صورت و سر / دریغ: افسوس، حسرت / شد: رفت / میغ: ابر / دریغ: نقش منادا / «م» در نعمتم: نقش مضاف‌الیه / بیت: چهارجمله
قلمرو ادبی: آفتاب نعمت: اضافۀ تشبیهی (تشبیه) / آفتاب نعمت: استعاره از طوطی / ریش برکندن: کنایه از ناراحتی / آفتاب و میغ: تضاد و تناسب / آفتاب زیر میغ برود: کنایه از پوشیده شدن حقیقتی ارزشمند و از بین رفتن چیزی / ریش: مجاز از موی.
قلمرو فکری: بقّال از شدّت ناراحتی، موی سر و صورت خود را می‌کند و می‌گفت: افسوس که طوطیِ سخنگویم از دست رفت.

قلمرو زبانی: بشکسته بودی: می‌شکست / خوش‌زبان: صفت جانشین موصوف، منظور طوطی است / چون: که، وقتی، چگونه.
قلمرو ادبی: دست کسی شکسته باشد: کنایه از ناتوانی، در اینجا نشانۀ پشیمانی / دست و سر و زبان: تناسب / بر و سر: جناس ناقص اختلافی.
قلمرو فکری: ای کاش آن لحظه که بر سرِ این طوطی خوش‌آواز می‌زدم، دستم می‌شکست.

قلمرو زبانی: درویش: فقیر، بیچاره / بیابد: به دست آورد / نطق: سخن / را در مصراع اول حرف اضافه به معنی «به» و در مصراع دوم نشانۀ مفعول «را»
قلمرو ادبی: مرغ: مجاز از طوطی / واج‌آرایی‌ «د» / کل بیت تلمیح به حدیث «اَلصَّدَقَهُ تَرُدُّالبَلاءَ».
قلمرو فکری: برای اینکه طوطی دوباره مثل گذشته سخن بگوید، به هر فقیری، هدیه و صدقه می‌داد.

قلمرو زبانی: بعدِ سه روز و سه شب: بعد از سه شبانه‌روز / حیران: سرگردان / زار: ناتوان، نالان / بُد: بود / نومیدوار: مانند افراد ناامید.
قلمرو ادبی: روز و شب: تضاد و تناسب / سه: تکرار / نومیدوار: تشبیه درون واژه‌ای.
قلمرو فکری: پس از سه شبانه روز، سرگردان و ناتوان، با ناامیدی در دکان نشسته بود.

قلمرو زبانی: می‌نمود: نشان می‌داد / گون: نوع، شکل / شگفت: شکلک، کارهای عجیب / تا که باشد: به امید آن‌که / آن مرغ: منظور طوطی
قلمرو ادبی: شگفت و گفت: جناس ناقص افزایشی.
قلمرو فکری: برای طوطی شکلک درمی‌آورد و کارهای عجیب انجام می‌داد، به امید آن‌که طوطی حرف بزند.

قلمرو زبانی: جولقی: پشمینه‌پوش، درویش / سربرهنه: بی‌کلاه / طاس: کاسۀ مسی / طشت: ظرف بزرگ فلزی مخصوص شستن لباس.
قلمرو ادبی: سر بی‌مو مانند طاس و طشت: تشبیه / طاس: ایهام تناسب: 1- کاسۀ مسی 2- کچل با سر تناسب دارد / طاس و طشت: تناسب
قلمرو فکری: روزی درویشی کچل، بدونِ کلاه از آن‌جا می‌گذشت که سرش مانند پشت کاسۀ مسی و طشت، صاف بود.

قلمرو زبانی: از چه: چرا / کل: مخفّف کچل / آمیختی: پیوستی، همنشین شدی / مگر: آیا.
قلمرو فکری: تو چرا بی‌مو و کچل شده‌ای؟ آیا تو نیز شیشۀ روغن گل را ریخته‌ای؟!

قلمرو زبانی: قیاس: مقایسه، نتیجه‌گیری / کاو: مخفّف که او / صاحب دلق: درویش / را در مصراع اول به معنی «به» / «ش» در قیاسش: مضاف‌الیه
قلمرو فکری: مردم از مقایسۀ طوطی که آن درویشِ کچل را مانند خودش تصوّر کرده بود، به خنده افتادند.

قلمرو زبانی: پاکان: انسان‌های پاک، مردان خدا / قیاس: مقایسه، نتیجه‌گیری / قیاس از خود مگیر: با خودت مقایسه نکن / مانَد: شبیه است / نبشتن: نوشتن
قلمرو ادبی: شیر و شیر: جناس تام (همسان) / واج‌آرایی: «ش» و «ر»
قلمرو فکری: کار مردان خدا را با خودت مقایسه نکن؛ اگرچه شیر خوردنی و شیر جنگل یکسان نوشته می‌شوند؛ ولی معنای متفاوتی دارند.

قلمرو زبانی: جمله: همه / زین سبب: به این دلیل / کم: کمتر / اَبدال: جِ بدیل و بَدَل، مردان کامل / بیت دو جمله به شیوۀ عادی.
قلمرو ادبی: عالم: مجاز از مردم عالم / جمله عالم و کم کسی: تضاد.
قلمرو فکری: همۀ مردم جهان از چنین مقایسه‌های نادرستی به گمراهی افتادند و کمتر کسی توانست، مردان کامل و مرتبۀ آنان را بشناسد.

قلمرو زبانی: گون: نوع، شکل / دو گون زنبور: زنبور عسل و معمولی / محل: گُل / لیک: ولی، اما.
قلمرو ادبی: زنبور و عسل و نیش: مراعات نظیر (تناسب) / نیش و عسل: تضاد / واج‌آرایی: «ن».
قلمرو فکری: زنبور عسل و معمولی از یک محل (گُل) تغذیه می‌کنند؛ ولی یکی عسل تولید می‌کند و دیگری جز نیش زدن، حاصلی ندارد.

قلمرو زبانی: گون: نوع، شکل / دو گون آهو: آهوی مُشکین و معمولی / گیا: مخفّف گیاه / سرگین: فضلۀ برخی چارپایان، مانند اسب و ...
قلمرو ادبی: ناب و آب: جناس ناقص اختلافی / آب و گیاه، آهو و سرگین و مُشک: مراعات نظیر (تناسب) / سرگین و مُشک: تضاد.
قلمرو فکری: آهوی مُشکین و معمولی از یک آب و گیاه می‌خورند؛ ولی یکی مُشک خالص دارد و دیگری تنها هنرش فضله کردن است.

قلمرو زبانی: دو نی: نیشکر و نیِ تو خالی / آبخور: آبشخور، سرچشمه، محل خوردن آب.
قلمرو ادبی: نی و شکر، خوردند و آبخور: مراعات نظیر (تناسب) / خالی و پُر: تضاد.
قلمرو فکری: نیشکر و نیِ معمولی از یکجا آب می‌خورند؛ ولی یکی، نیِ تو خالی است و دیگری پُر از شکر (نیشکر) می‌شود.

قلمرو زبانی: اَشباه: جِ شِبه و شَبَه، مانندها، همانندان / صدهزاران و هفتاد: اعدادی برای بیان کردن کثرت و زیادی هستند / بیت: دو جمله.
قلمرو ادبی: مصراع دوم: کنایه از تفاوت بسیارداشتن / کل بیت: اغراق / صد و هزار و هفتاد: مراعات نظیر (تناسب).
قلمرو فکری: مانند این مثال‌هایی که گفتم، صدها مثال دیگر وجود دارد که در درون و عمل، تفاوت زیادی با هم دارند.

قلمرو زبانی: بسی: بسیاری / ابلیس: شیطان، اهریمن / آدم‌روی: به شکلِ آدم / نشاید: شایسته نیست / بیت: سه جمله.
قلمرو ادبی: ابلیس: استعاره از انسان فریبکار / هست و دست: جناس ناقص اختلافی / دست دادن: کنایه از بیعت کردن / ابلیس و آدم: تضاد و تناسب
قلمرو فکری: چون در این دنیا، آدم‌های شیطان صفت فراوانی وجود دارند؛ پس شایسته نیست که با هر کسی دوست بشویم.