چون به بصره رسیدیم، از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم، و سه ماه بود که موی سر، باز نکرده بودیم ¹ و می‌خواستم که در گرمابه رَوم، باشد که گرم شوم که هوا سرد بود و جامه نبود و من و برادرم هر یک لُنگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره‌ای در پشت بسته از سرما. گفتم اکنون ما را که در حمّام گذارد؟² خورجینکی بود که کتاب در آن می‌نهادم، بفروختم و از بهای آن دِرَمَکی چند، سیاه، در کاغذی کردم که به گرمابه‌بان دهم، تا باشد که ما را دَمَکی زیادت‌تر در گرمابه بگذارد که شوخ از خود باز کنیم.³ چون آن درمک‌ها پیش او نهادم، در ما نگریست؛ پنداشت که ما دیوانه‌ایم. گفت: «بروید که هم اکنون مردم از گرمابه بیرون می‌آیند»، و نگذاشت که ما به گرمابه در رویم. از آنجا با خجالت بیرون آمدیم و به شتاب برفتیم. کودکان بر در گرمابه، بازی می‌کردند؛ پنداشتند که ما دیوانگانیم. در پی ما افتادند و سنگ می‌انداختند و بانگ می‌کردند.

قلمرو زبانی: چون: وقتی‌که / از: در اینجا «به سبب» / برهنگی: بدلباسی / عاجزی: ناتوانی / بازکردن موی: تراشیدن موی سر / گرمابه: حمّام / باشد که: به امید آنکه / جامه: لباس / لُنگ: پارچه‌ای که در حمّام به کمر می‌بندند / پلاس: نوعی گلیم کم‌بها، جامه‌ای پشمینه و ستبر که درویشان پوشند / گذارد: اجازهٔ ورود می‌دهد / خورجینک: خورجین کوچک، کیسه‌ای که معمولاً از پشم درست می‌کنند و شامل دوجیب است / درمک: درهم کم، پول اندک / گرمابه‌بان: حمّامی / دَمَک: چند لحظۀ کوتاه / شوخ: چرک، آلودگی / دررویم: وارد شویم / در پی: به دنبال.
قلمرو ادبی: از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم: تشبیه / جامه و لُنگ و پلاس: تناسب / موی سر بازکردن: کنایه از تراشیدن موی سر / گرم و سرد: تضاد / رَوَم و شَوَم: جناس ناقص اختلافی / بود و نبود: تضاد و جناس ناقص افزایشی / ما را که در حمّام گذارد: پرسش انکاری.
قلمرو فکری: ¹ سه ماه بود که موی سرمان را نتراشیده بودیم / ² با خود گفتم: حالا کسی ما را به حمّام راه نمی‌دهد. / ³ به امید آنکه اجازه بدهد کمی بیشتر در حمّام بمانیم و کثیفی، چرک و آلودگی بدنمان را بشوییم.

ما به گوشه‌ای باز شدیم و به تعجّب در کار دنیا می‌نگریستیم و مُکاری از ما سی دینار مغربی می‌خواست ¹، و هیچ چاره ندانستیم، جز آنکه وزیرِ مَلکِ اهواز، که او را ابوالفتح علی بن احمد می‌گفتند، مردی اهل بود و فضل داشت از شعر و ادب، و هم کرمی تمام²، به بصره آمده بود؛ پس مرا در آن حال با مردی پارسی که هم از اهل فضل بود آشنایی افتاده بود و او را با وزیر، صحبتی بودی و این [مرد] پارسی هم دست تنگ بود و وسعتی نداشت که حال مرا مرمّتی کند.³ احوال مرا نزد وزیر بازگفت. چون وزیر بشنید، مردی را با اسبی نزدیک من فرستاد که «چنان که هستی برنشین و نزدیک من آی.»⁴ من از بدحالی و برهنگی، شرم داشتم و رفتن مناسب ندیدم.

رقعه‌ای نوشتم و عذری خواستم و گفتم که «بعد از این به خدمت رسم.» و غرض من دو چیز بود: یکی بی‌نوایی؛ دویم گفتم همانا او را تصوّر شود که مرا در فضل، مرتبه‌ای است زیادت، تا چون بر رقعۀ من اطّلاع یابد، قیاس کند که مرا اهلیت چیست⁵، تا چون به خدمت او حاضر شوم، خجالت نبرم. در حال، سی دینار فرستاد که این را به بهای تَنْ جامه بدهید. از آن، دو دست جامۀ نیکو ساختیم و روز سیوم به مجلس وزیر شدیم. مردی اهل و ادیب و فاضل و نیکومنظر و متواضع دیدم و متدیّن و خوش سخن. ما را به نزدیک خویش بازگرفت⁶، و از اوّل شعبان تا نیمۀ رمضان آنجا بودیم، و آنچه، آن اعرابی کرای شتر بر ما داشت، به سی دینار، هم این وزیر بفرمود تا بدو دادند و مرا از آن رنج آزاد کردند.

قلمرو زبانی: باز شدیم: پناه بردیم، رفتیم / مُکاری: کرایه دهندۀ اسب، الاغ و مانند آنها؛ چاروادار / دینار: سکّۀ طلا / مغربی: مربوط به مغرب، در مورد طلا مجازاً به معنی مرغوب به‌کار رفته است / چاره ندانستیم: چاره نداشتیم / مَلِک: پادشاه / می‌گفتند: می‌نامیدند / اهل: شایسته / فضل: دانش / پارسی: ایرانی / صحبت: دوستی، همنشینی / وسعت: سرمایه / مرمّت: اصلاح و رسیدگی / برنشین: سوارشو / بدحالی: فقیری / رُقعه: نامۀ کوتاه، یادداشت / غرض: هدف، نیّت / قیاس‌کردن: حدس و تخمین زدن، برآورد کردن / اهلیت: شایستگی، لیاقت / درحال: فوراً، بی‌درنگ / تن‌جامه: لباس / ساختیم: تهیّه کردیم / به مجلس وزیر شدیم: به مجلس وزیر رفتیم / ادیب: سخن‌دان، سخن‌شناس /نیکومنظر: زیبارو، خوش‌چهره / بازگرفت: پذیرفت، نگهداشت / اعَرابی: عرب بیابان‌نشین / کِرای: کرایه / درحال: نقش قید / شتر: نقش مضاف‌الیه
قلمرو ادبی: دست تنگ بود: کنایه از فقیر بودن / آن رنج: استعاره از بدهی / شعبان و رمضان: تناسب (مراعات نظیر).
قلمرو فکری: ¹ کرایه دهندۀ چهارپا، سی سکّۀ طلای مغربی از ما طلب داشت / ² انسان شایسته‌ای بود و در شعر و ادب، با دانش و فضیلت و بسیار بخشنده بود / ³ و این مرد ایرانی فقیر بود و سرمایه‌ای نداشت تا به من کمک کند /  ⁴ همان‌طور که هستی سوارشو و پیش من بیا / ⁵ او با دیدن نامۀ من فکر کند و متوجه شود که من در علم و دانش، جایگاه بالایی دارم و وقتی نامۀ مرا بخواند، به دانش و شایستگی من پی خواهد برد / ⁶ ما را به حضور خود پذیرفت و نگهداشت.

خدای، تبارک و تَعالی، همۀ بندگان خود را از عذاب قرض و دین فرج دهاد، بِحقِّ الحقّ و اَهلِهِ، و چون بخواستیم رفت، ما را به اِنعام و اِکرام به راه دریا گسیل کرد؛ چنان که در کرامت و فراغ به پارس رسیدیم¹. از برکات آن آزادمرد، که خدای، عَزَّ و جَلَّ، از آزادمردان خشنود باد.

قلمرو زبانی: دِین: وام / فرج: رهایی، گشایش / دهاد: فعل دعایی به معنی بدهد / بِحقِّ الحقّ و اَهلِهِ: به حق حقیقت و اهل حق / اِنعام: بخشش / اِکرام: بزرگداشت / گُسیل کردن: روانه کردن، فرستادن کسی به جایی / فَراغ: آسایش و آرامش، آسودگی / عزّوجلّ: عزیز و بزرگ.
قلمرو ادبی: تبارک و تعالی، قرض و دین، اِنعام و اِکرام، کرامت و فراغ، عزّوجلّ: تناسب (مراعات نظیر).
قلمرو فکری: ¹ ما را با نعمت و احترام از راه دریا روانه کرد به‌گونه‌ای که با بزرگی، احترام و آسایش به ایران رسیدیم.

بعد از آنکه حال دنیاوی ما نیک شده بود¹ و هر یک لباسی پوشیدیم، روزی به در آن گرمابه شدیم که ما را در آنجا نگذاشتند. چون از در، در رفتیم، گرمابه‌بان و هرکه آنجا بودند، همه بر پای خاستند و بایستادند؛ چندان که ما در حمّام شدیم، و دلّاک و قیّم درآمدند و خدمت کردند² و به وقتی که بیرون آمدیم، هرکه در مَسلَخ گرمابه بود، همه بر پای خاسته بودند و نمی‌نشستند، تا ما جامه پوشیدیم و بیرون آمدیم، و در آن میانه [شنیدم] حمّامی به یاری از آنِ خود می‌گوید: «این جوانان آنان‌اند که فلان روز ما ایشان را در حمّام نگذاشتیم.» و گمان بردند که ما زبان ایشان ندانیم. من به زبان تازی گفتم که: «راست می‌گویی، ما آنانیم که پلاس پاره‌ها بر پشت بسته بودیم.» آن مرد خجل شد و عذرها خواست و این هر دو حال در مدّت بیست روز بود و این فصل بدان آوردم تا مردم بدانند که به شدّتی که از روزگار پیش آید، نباید نالید و از فضل و رحمت کردگار، جَلَّ جَلالهُ وَعَمَّ نوَالهُ، نا امید نباید شد که او، تَعالی، رحیم است.

قلمرو زبانی: دنیاوی: دنیایی، مادّی / نیک: خوب، بهتر / ما را در آنجا نگذاشته بودند: به ما اجازۀ ورود نداده بودند / در رفتیم: وارد شدیم / دلاّک: کیسه‌کش حمّام، مشت‌ومال‌دهنده / قَیّم: سرپرست، در متن درس به معنی کیسه‌کش حمّام آمده است / درآمدند: وارد شدند / خدمت: تعظیم، ادای احترام / مَسلَخ: رختکن حمّام / تازی: عرب؛ زبان تازی: زبان عربی / خجل: شرمنده / شدّت: سختی / دلاّک و قَیّم: ترادف / جَلَّ جَلالُه وَ عَمَّ نَوالُه: شُکوه او بزرگ و لطف او فراگیر است / نیک: نقش مسند / لباس و جامه: هر دو نقش مفعول / خجل: نقش مسند.
قلمرو ادبی: درآمدند و بیرون آمدیم: تضاد / دنیاوی: مجاز از مال و دارایی / جَلَّ جَلالُه وَ عَمَّ نَوالُه: تضمین / فصل و فضل: جناس ناقص اختلافی
قلمرو فکری: ¹ پس از آنکه وضعیت مالی ما بهتر شده بود / ² مشت ومالدهنده و کیسهکش حمّام وارد شدند و تعظیم کردند.

سفرنامه، ناصرخسرو