راه‌های شناخت صفات خداوند

یکی از موضوعاتی که همیشه ذهن انسان را به خود مشغول کرده است، یافتن راهی برای شناخت هرچه بهتر خالق و آفریدگار هستی است. بشر همواره به دنبال یافتن پاسخ این پرسش بوده است که خدایی که او و هستی را خلق کرده، و قرار است روزی به سوی او بازگردد، چگونه خدایی است؟ چه ویژگی‌هایی دارد؟ آیا او به همه چیز عالم است؟ او قادر به انجام دادن چه کارهایی است؟ او با بندگان خود چگونه رفتار می‌کند؟

یافتن پاسخ این پرسش‌ها، نیازمند دستیابی انسان به منبعی است که اطلاعاتی دقیق و حقیقی در اختیار او بگذارد تا با تکیه بر آن بتواند به شناختی صحیح و به دور از اشتباه و خطا دربارهٔ خداوند، دست یابد.

البته ما انسان‌ها به دلیل توانایی‌های محدود خود، امکان شناخت کامل خدای نامحدود را نداریم؛ به همین دلیل رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله می‌فرماید:

ما عَرَفناکَ حَقَّ مَعِرفَِتکَ
آن چنان که شایستهٔ معرفت توست، تو را نشناختیم.

ما به قدر توان و درک خود، می‌توانیم به شناختی محدود از خداوند، دست یابیم؛ در این درس با دو راه که به ما در شناخت هرچه بیشتر خداوند کمک می‌کند، آشنا می‌شویم:

1- تفکر در کتاب آسمانی

بهترین راه برای شناخت صفات خداوند، مراجعه به سخن خود اوست. توصیف خداوند از خود، توصیفی دقیق و بی‌نقص است که می‌تواند ما را در شناخت صحیح او، یاری دهد. با مراجعه به قرآن که سخن خداوند است، با آیات زیادی روبه‌رو می‌شویم که هر کدام به بیان بخشی از ویژگی‌ها و صفات خداوند می‌پردازد؛ قرآن کریم به ما می‌آموزد:

خداوند بر همه چیز آگاه است؛ او از آنچه در قلب ما می‌گذرد، از آنچه چشم‌های ما می‌بیند، و آنچه در گوش دیگران نجوا می‌کنیم، آگاه است؛ او حتی از فرو افتادن برگ درختی در گوشه‌ای از جهان نیز باخبر است؛ خلاصه اینکه هیچ چیز آشکار یا پنهانی نیست مگر آنکه خدا به آن علم دارد:

اِنَّه یَعلَمُ الجَهرَ وَ ما یَخفیٰ _{سوره اعلی، آیه 7}
او هر آشکار و نهانی را می‌داند.

خداوند مهربان است و مهربانی او همه چیز و همه کس را در برگرفته است. او آن قدر مهربان است که مهرورزی بر بندگان را بر خود واجب کرده و خود را دوستدار آنان نامیده است:

وَ هُوَ الغَفورُ الوَدودُ _{سوره بروج، آیه 14}
او بسیار آمرزنده و دوستدار بندگانش است.

با وجود این، او مجازات کننده نیز است و کسانی را که به مبارزه با حق برمی‌خیزند و از گناه و سرکشی دست بر نمی‌دارند، از رحمت خویش محروم و به عذابی دردناک گرفتار می‌کند:

وَ مَن یُشاقِّ اللّٰهَ فَِانَّ اللّٰهَ شَدیدُ الِعقابِ _{سورهٔ حشر، آیهٔ 4}
و هرکه با خدا دشمنی کند بداند که خداوند به سختی عقوبت می‌کند.

او به بندگانش ظلم نمی‌کند؛ بلکه انسان‌ها با گناهان و خطاهایشان به خود ظلم می‌کنند و خود را در مسیر گرفتاری و هلاکت قرار می‌دهند:

اِنَّ اللّٰهَ لا یَظِلمُ النّاسَ شَیئًا وَ لٰکِنَّ النّاسَ اَنفُسَهُم یَظِلمونَ _{سورهٔ یونس، آیهٔ 44}
خداوند به مردم هیچ ستمی نمی‌کند بلکه این مردمند که به خود ستم می‌کنند.

البته خداوند کسانی را که از گناه خویش پشیمان شوند و توبه کنند، با آغوش باز می‌پذیرد؛ چرا که او خود را خدای «بسیارتوبه پذیر» معرفی می‌کند و توبه‌کنندگان را دوست می‌دارد.

اِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوّایینَ _{سورهٔ بقره، آیهٔ 222}
همانا خداوند توبه کنندگان را دوست دارد.

خداوند با احکام و قوانینش نمی‌خواهد بر بندگانش سخت بگیرد؛ بلکه برای هدایت انسان و راهنمایی او به سمت سعادت و خوشبختی و جلوگیری از گمراهی او این قوانین را قرار داده است.

ما یُریدُ اللّٰهُ لیَجعَلَ عَلَیکُم مِن حَرَجٍ و لٰکِن یُریدُ لِیُطَهِّرَکُم و لیُِتمَّ نعمَتَهو علَیَکمُ لعََلکَّمُ تشَکرُونَ _{سورهٔ مائده، آیهٔ 6}
خداوند نمی‌خواهد (با احکامش) شما را در سختی و مشقت قرار دهد، بلکه می‌خواهد شما را (از آلودگی‌ها) پاک کند و نعمتش را بر شما تمام نماید، تا شکر او را به جای آورید.

و سرانجام اینکه خداوند خود را در قرآن بهترین روزی‌دهنده، بهترین یاری‌کننده و بهترین سرپرست معرفی می‌کند.

2- تفکر در کتاب خلقت

راه دیگر شناختن صفات خداوند، تفکر در کتاب خلقت است؛ یعنی از طریق آثار و نشانه‌های او که در سراسر جهان آفرینش متجلّی است، به ویژگی‌های او پی ببریم؛ همان‌گونه که با دیدن نوشته‌ای علاوه بر پی بردن به وجود نویسنده، به میزان علم و دانایی و نوع افکار و اندیشه‌هایش پی می‌بریم، یا همان‌گونه که با دیدن ساختمانی، از وجود سازنده و میزان مهارت و توانایی وی باخبر می‌شویم، با تفکر در جهان خلقت نیز می‌توانیم علاوه بر پی‌بردن به وجود خالقی بی همتا با برخی از ویژگی‌ها و صفات او نیز آشنا شویم.

تنها کافی است به تفکر در عالم بنشینیم؛ آنگاه این جهان را همچون جاده‌ای رهنمون به سوی او خواهیم یافت. زیبایی‌های عالم، جلوه‌ای از زیبایی او، خوبی‌های آن، روایتگر نیکی او و عظمت‌های آن، پرتوی از قدرت و بزرگی اوست. گویی تمام اجزای عالم از او سخن می‌گویند.

البته به هر میزان که علم و دانش ما افزایش می‌یابد، بیشتر از گذشته آثار علم و قدرت خداوند را در جهان در می‌یابیم و در برابر این همه عظمت، به شگفتی می‌آییم؛ آن چنان که عقل و اندیشهٔ دانشمندان نیز در برابر این همه شگفتی، به حیرت می‌آید.

یک پرسش

اگر مخلوقات و موجودات جهان، آیات و نشانه‌های الهی‌اند و از طریق آنها می‌توان به صفات خالقشان پی برد، آیا می‌توان هر صفتی را که در مخلوقات می‌بینیم، به خداوند متعال نسبت دهیم؟ برای مثال، آیا می‌توان خداوند را دارای جسم و محدود به زمان و مکان دانست؟

هر خوبی و کمالی که مخلوقات دارند، از خالق دریافت کرده‌اند و کسی می‌تواند کمال و خوبی را به دیگری دهد که خود نیز آن را دارا باشد. بنابراین خداوند سرچشمهٔ همهٔ خوبی‌ها و کمالات است.

اما صفاتی که از مخلوق‌بودن و محدود‌بودن موجودات سرچشمه می‌گیرد، مثل جهل، ظلم، ضعف و جسمانی بودن، که همه نوعی نقص و کاستی است، در خدای متعال نیست؛ زیرا خداوند مخلوق و محدود نیست. به عبارت دیگر با توجه به اینکه خداوند کامل و بی نقص است، نمی‌تواند دارای چنین صفاتی باشد. به عنوان نمونه این‌گونه نیست که خداوند همچون ما اگر در این مکان حضور داشته باشد، از مکان دیگر بی خبر باشد؛ یعنی خدا مثل اجسام محدود به یک مکان خاص نیست.

حمد و تسبیح

شما با ذکرهای زیر به خوبی آشنایید؛ زیرا در هر نماز آنها را تکرار می‌کنید:

اَلحَمدُ للِّٰه رَبِّ العالَمینَ
ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است.
ٰسُبحانَ رَِبِّی العَظیمِ وَ بحَمدِه
پاک و منزه است پروردگار بزرگ من و او را سپاس می‌گویم.
سُبحانَ اللِّٰه وَ الحَمدُ للِّٰه
پاک و منزه است خداوند و حمد و ستایش مخصوص اوست.

آیا می‌دانید معنی این ذکرها چیست؟

«حمد» به معنای «ستایش» است. وقتی می‌گوییم «الحمدللّٰه»، می‌خواهیم بگوییم که «هر ستایش برای خداست». کسی و چیزی قابل ستایش است که کمالات و زیبایی‌هایی در او باشد. می‌دانیم که همهٔ زیبایی‌ها و خوبی‌های جهان از خداست. پس ستایش حقیقی و حمد واقعی از آنِ اوست.

«تسبیح» به معنای «پاک و منزّه دانستن» است. وقتی می‌گوییم «سبحان اللهّ»، می‌خواهیم بگوییم «خداوند از هر نقص و عیبی، منزه است»؛ یعنی آن نقص‌هایی که در سایر موجودات است، در او نیست و او خدایی کامل و بی‌نقص است.