درسنامه آموزشی فیزیک (2) کلاس یازدهم تجربی با پاسخ فصل 3: نیروی مغناطیسی وارد بر سیم حامل جریان
موتورهای الکتریکی ابزارهایی هستند که انرژی الکتریکی را به انرژی مکانیکی تبدیل میکنند و اساس کار بسیاری از دستگاهها نظیر جاروی برقی، متهٔ برقی، آسیاب برقی، ماشین لباسشویی، پنکه و… را تشکیل میدهند. شکل 3-11 طرحی ساده از اجزای اصلی یک موتور الکتریکی را نشان میدهد که در علوم سال هشتم با نحوه ساختن آن آشنا شدید. چه چیز باعث میشود یک موتور الکتریکی کار کند؟

در هر موتور الکتریکی، سیمهایی وجود دارند که حامل جریاناند (یعنی بارهای الکتریکی در آنها در حرکتاند) و آهنربا هایی نیز وجود دارند که بر بارهای متحرک نیرو وارد میکنند. از این رو، بر هر سیم حامل جریان، نیروی مغناطیسی وارد میشود و این نیروها حلقه را میچرخاند.
اورستد (فیزیکدان دانمارکی) با انجام آزمایشهایی شبیه آزمایش 3-2 و اندازه گیری نیرویی که بر سیم حامل جریان در میدان مغناطیسی وارد میشود، نشان داد: نیرویی که در میدان مغناطیسی بر سیم حامل جریان الکتریکی وارد میشود، بر راستای سیم و نیز بر راستای میدان مغناطیسی عمود است. جهت نیروی وارد بر سیم حامل جریان در میدان مغناطیسی را میتوان با استفاده از قاعدهٔ دست راست تعیین کرد (شکل 3-12).

(ب) نیروی مغناطیسی وارد بر سیم در حالی که جهت جریان وارونه شده است.
(پ) قاعدۀ دست راست برای تعیین جهت نیروی مغناطیسی وارد بر سیم حامل جریان در میدان مغناطیسی شکل (ب).
عاملهای مؤثر بر نیروی مغناطیسی وارد بر سیم راست رسانای حامل جریان: آزمایشهایی مشابه آزمایش 3-2 نشان میدهند که نیروی مغناطیسی وارد بر یک سیم رسانای حامل جریان در میدان مغناطیسی یکنواخت، به عاملهای مختلفی بستگی دارد که این عاملها در رابطهٔ زیر بیان شدهاند:
(3-3) F=IlBsinθ
در این رابطه l طول بخشی از سیم رساناست که در میدان مغناطیسی یکنواخت B قرار دارد. زاویهای را که امتداد سیم با خطوط میدان مغناطیسی میسازد با θ نشان دادهایم (شکل3-13).

پرسش 3-5 (پرسش صفحهٔ 75 کتاب درسی)
1- اگر در شکل 3-13 سیم حامل جریان در امتداد میدان مغناطیسی قرار گیرد، نیروی مغناطیسی وارد بر آن چقدر خواهد بود؟ در چه حالتی بزرگی این نیرو بیشینه میشود؟
اگر سیم حامل جریان در امتداد میدان مغناطیسی قرار گیرد (θ=180∘ یا θ=0∘) نیروی وارد بر آن صفر و اگر عمود بر میدان مغناطیسی قرار گیرد θ=90∘ نیروی وارد بر آن بیشینه خواهد بود.
2- یک میلهٔ رسانا به پایانههای یک باتری وصل شده و مطابق شکل در فضای بین قطبهای یک آهنربای C شکل آویزان شده است و میتواند آزادانه نوسان کند. با بستن کلید K چه اتفاقی برای میلهٔ رسانا رخ میدهد؟ توضیح دهید.
با بستن کلید، با توجه به قطبهای باتری جریان ساعتگرد در مدار برقرار میشود. بنابراین به میله حامل جریان در میدان مغناطیسی آهنربا، طبق قاعده دست راست، نیرویی به سمت خارج از آهنربا وارد و آن را به سمت بیرون منحرف میکند.
تمرین 3-2 (پرسش صفحهٔ 75 کتاب درسی)
1- سیم مستقیمی به طول 2/4m حامل جریان 2/5A از شرق به غرب است. اندازهٔ میدان مغناطیسی زمین در محل این سیم 0/45G و جهت آن از جنوب به شمال است. اندازه و جهت نیروی مغناطیسی وارد بر این سیم را تعیین کنید.
θ=90∘ ، I=2/5A ، l=2/4m
F=? ، B=0/45G=0/45×10−4T
F=IlBsinθ=2/5×2/4×0/45×10−4sin90∘=2/7×10−4N→F=2/7×10−4N
طبق قاعدهی دست راست جهت نیروی وارد بر سیم به سمت پایین است.
2- سیم رسانای CD به طول 2m مطابق شکل زیر عمود بر میدان مغناطیسی درونسو با اندازهٔ 0/5T قرار گرفته است؛ اگر اندازهٔ نیروی مغناطیسی وارد بر سیم برابر 1N باشد، جهت و مقدار جریان عبوری از سیم را تعیین کنید.
اگر شست دست راست را طوری در جهت نیرو قرار دهیم که میدان از کف دست خارج شود، چهار انگشت جهت جریان را نشان میدهد. بنابراین جهت جریان از D به C است.
F=IlBsinθθ=90∘→F=IlBsin90∘→FlB=12×0/5=1A→I=1A
فعالیت 3-4 (پرسش صفحهٔ 76 کتاب درسی)
آزمایشی را طراحی کنید که به کمک آن بتوان نیروی مغناطیسی وارد بر سیم حامل جریان الکتریکی درون میدان مغناطیسی را اندازهگیری کرد. در صورت لزوم، برای اجرای این آزمایش میتوانید از ترازوهای دیجیتال (رقمی) با دقت 0/01g استفاده کنید.
مداری مطابق شکل تشکیل داده و در میدان مغناطیسی برونسوی یکنواختی قرار میدهیم. جریان پادساعتگردی ایجاد میکنیم تا طبق قاعدهی دست راست، نیروی مغناطیسی وارد بر سیم روبه بالا باشد. (نیروی مغناطیسی نیروی وزن سیم را خنثی کند). مقدار جریان عبوری از سیم را توسط رئوستا تغییر میدهیم تا اینکه نیروسنجها عدد صفر را نشان دهند. در این حالت نیروی مغناطیسی وارد بر سیم با وزن سیم برابر است: FB=mg