متن زیر را که ترجمه‌ای آزاد و خلاصه شده از یک شعر بلند ابن‌سیناست، بخوانید سپس دربارۀ سؤال‌های طرح شده، تأمل کنید.

کبوتری گرانمایه
از جایگاهی بلند و رفیع
بر تو فرود آمد
و بی‌پرده روی نمود
گرچه این پیوند که به سختی به‌دست آمد
موهبتی بزرگ بود،
اما برای او که از جایی برتر آمده بود،
فراق و هجرانی آزار دهنده در پی داشت.
ابتدا از فضای تیرۀ اطراف بدش می‌آمد
اما اکنون چنان به اینجا عادت کرده
که انگار آن گذشتۀ برتر اصلاً نبوده است
گاهش خاطره‌های قدیم زنده می‌شود
و سیل اشکش روان می‌گردد
فریاد اشتیاق می‌کشد
و ناله‌های زار سر می‌دهد
اما چه کند که طناب‌های دامی محکم
او را از پرواز در فضای بیکرانه بازداشته
و میله‌های قفسی سنگین
از عروج او مانع شده است
او در انتظار است که هنگام پرواز نزدیک شود
و به فضای بیکران بال گشاید
نمی‌دانم علت این هبوط چه بود؟
و عروج دوباره چگونه و کی رخ خواهد داد؟

1- کبوتر نماد و نشانه چیست؟ دلیل تشبیه آن حقیقت به کبوتر چیست؟ کبوتر نماد روح و نفس ناطقه انسانی است. دلیل تشبیه روح به کبوتر این است که اگر روح نیز از کالبد جسم رها شود همانند کبوتر به طرف وطن اصلی خویش پرواز می‌کند.

2- چرا کبوتر در ابتدا از این فرود و هبوط ناراحت است؟ از فراق و هجرانی که بر او تحمیل شده و از دیار اصلی خود هبوط کرده نالان و متأثر شده است.

3- به نظر شما چرا این هبوط رخ داده است؟

ابن‌سینا معتقد است که نفس انسانی، بی‌واسطه خود را می‌یابد و نسبت به خود، آگاهی بی‌واسطه دارد. اعتقاد او این نیست که من چون فکر می‌کنم، یا چون بدن خود را حس می‌کنم و می‌بینم، یا چون خاطراتم را می‌یابم، پس هستم. ابن‌سینا در توضیح دیدگاه خود می‌گوید انسانی را فرض کنید که کاملاً در فضا معلق باشد، یعنی نه به جایی تکیه داده باشد، نه طنابی به او وصل باشد، نه نسیمی بوزد که بدنش آن را احساس کند؛ یعنی این انسان فرضی در شرایطی قرار داشته باشد که هیچ احساس و ادراکی از بدن به وی منتقل نشود. چنین انسانی باز هم نسبت به «خود» آگاه است و «خود» را می‌یابد.

- در این مثال ابن‌سینا تأمل کنید و دریافت خود را از آن توضیح بدهید؛ به نظر شما این مثال می‌تواند بیانگر کدام ویژگی نفس باشد؟ بارزترین ویژگی نفس و روح این است که بی‌واسطه و با علم حضوری درک می‌شود و لذا مغایرت نفس و بدن با این ویژگی نمایان می‌شود.

سهروردی کتابی به نام «قِصهُ الغُربهِ الغربیه» دارد. وی در این کتاب یک داستان تمثیلی از همین جدایی و دورافتادگی آورده که خلاصۀ آن چنین است:

کودکی که اهل مشرق است، به دیار غربت رانده می‌شود. اهالی سرزمین غربت به هویت او پی می‌برند و او را به زنجیر می‌کشند و در قعر چاهی زندانی می‌کنند، به‌طوری که فقط شب هنگام می‌تواند از آنجا خارج شود. تا اینکه یک روز، به ناگاه پرنده‌ای از جانب شرق که وطن اوست، می‌رسد و این پیام را به او می‌رساند که بی‌درنگ به‌سوی وطن گمشدۀ خود کوچ کند. با تأمل در این داستان، به سؤال‌های زیر پاسخ دهید:

1- مقصود سهروردی از «رانده شدن» چیست؟ مقصود سهروردی از رانده شدن همان هبوط انسان از عالم علوی به جهان مادی است.

2- دیار غربت کجاست؟ آیا مکانی روی زمین است؟ دیار غربت همین جهان هیولا و جهان مادی است.

3- اهالی غربت چه کسانی هستند؟ اهالی غربت آنانی هستند که اصل خویش را فراموش کرده‌اند و به جنگ و ستیز با هم مشغولند.

4- زندانی و در زنجیر شدن کودک به چه معناست؟ زندان همین جهان مادی است که با غل و زنجیر مکان و زمان انسان را اسیر کرده است.

5- کوچ کردن کودک چگونه ممکن است؟ باید عالم روحانی و عالم امر را فراموش نکند و خود را در حصار ماده قرار ندهد و به یاد خدا باشد تا از فیض الهی برخوردار گردد.

1- اکنون که دیدگاه‌های مختلف را دربارۀ حقیقت و چیستی انسان مطالعه کرده‌اید، نکتۀ اصلی هر دیدگاه را بیان کنید.

نظر ارسطو: انسان، علاوه بر جسم، دارای روح مجرد است که منشأ اندیشه‌ورزی و تفکر است.

نظر ابن‌سینا: روح در مرحلهٔ جنین به بدن ملحق می‌شود و انسان روح خود را بی‌واسطه درک می‌کند.

نظر دکارت: «من» یا «ذهن» که مرکز اندیشه‌هاست، چیزی جدای از بدن و ضمیمه شدهٔ به آن است.

نظر صدرائیان: روح و بدن یک واحد را پدید می‌آورند به طوری که روح، جنبهٔ باطن و بدن جنبهٔ ظاهر آن است. روح، نتیجهٔ رشد و تکامل خود جسم و بدن است.

نظر داروینیست‌ها: انسان، حیوانی است پیچیده‌تر از سایر حیوانات و تفاوت ذاتی با آنها ندارد.

نظر ماتریالیست‌ها: چون عالم چیزی جز ماده و طبیعت نیست، انسان نیز یک موجود کاملاً مادی، اما پیچیده‌تر از سایر موجودات است و انسان چیزی به نام روح مجرد ندارد.

نظر سهروردی: نمی‌توان انسان را به یک موجود صرفاً زمینی و مادّی تقلیل داد و در همان حال برای وی ویژگی‌هایی متعالی و ارزشمند مانند آزادگی، کرامت انسانی، نوع دوستی و فضایلی از این قبیل قائل شد.

2- به نظر شما کدام دیدگاه حقیقت و چیستی انسان را بهتر بیان کرده است؟ دلیل شما چیست؟
گزارهٔ محوری هر فیلسوف درباره انسان در سوال قبل آمده است، شما باید به بخش معرفت شناسی برگردید و ببیند که کدام دیدگاه در معرفت شناسی، با دیدگاه این فیلسوفان سازگار است. البته در درس هشتم که نگاهی به تاریخچهٔ معرفت است، تا حدود زیادی این مسئله روشن شده است.

3- دیدگاه فلاسفۀ اسلامی درباره انسان را با نظرات مختلف در معرفت شناسی مطابقت دهید و بگویید نظر این فلاسفه با کدام دیدگاه در معرفت شناسی نزدیکی بیشتر دارد؟

الف) از آنجا که ابن‌سینا هم برای ادراک حسی و هم عقلی، اعتبار قائل است، این امکان برای او بوده که در مورد انسان نیز معتقد شود که وجود وی هم دارای حقیقتی جسمانی و هم روحانی است.
ب) به علاوه ابن‌سینا به دو ابزار دیگر یعنی شهود قلبی و وحی نیز اعتقاد داشته و این دو ابزار برای وی این امکان را فراهم کرده که معرفت بیشتری دربارهٔ انسان، به خصوص از بُعد روحی او به دست آورد.
ج) صدرائیان، علاوه بر اینکه دو ابزار حس و عقل و وحی را قبول داشته‌اند، در ادراک شهودی و عرفانی از ابن‌سینا بسیار جلوتر رفته‌اند، لذا به نکات دقیق‌تری درباره حقیقت روح و رابطهٔ آن با جسم رسیده‌اند.
د) سهرودی با بهره‌مندی از الهامات و اشراقات خود بسیاری از حقایق را از طریق شهود درونی به دست می‌آورد و آنها را با زبان عقل و استدلال بیان می‌کند. او عقیده داشت که نفس انسان جنبهٔ نورانی وجود او و جسم و بدن جنبهٔ ظلمانی اوست.