بیابان یا نام زیباتر آن، که در گوش، خوش‌آوا و در دل، تأثیرگذار است: کویر؛ با پهنه‌های وسیعی که هیچ ساختمانی وسعت آن را محدود نمی‌سازد و آسمانی که تا چشم کار می‌کند عمیق است و پرستاره.

کویر، با سکوت عمیق و بی‌هیاهو با دشت‌های وسیع و نامحدود و با مرگ رنگ. کویر ندایی است که به خود می‌خواند به عمق و به جان. آدمی را از سطح که پرفریب و بس خالی است به عمق که جان بخش و بی‌ریاست می‌برَد. روز و شبِ کویر، جمع ضدّیت‌اند؛ روزهای کویر آتش‌خیز و شب‌هایش ستاره‌ریز است.

آفتاب کویر می‌سوزاند و مهتاب آن، جانِ به تنگنا آمده را با آسمان صمیمیت و صداقت پیوند می‌زند. کویر در پس چهرۀ خشک و خشن خویش، آبی به زلالی شبنم پنهان دارد. کویر آرام و بی‌ادّعاست. از دل قنات و کاریز آن زندگی می‌جوشد، بی‌آنکه ادّعایی داشته باشد. کویر فروتن است و در افتادگیِ خویش چه یادگارهای جاوید و چه رازهای سر به مهر که پنهان ندارد! از عمق و اعجاز و زیبایی کویر هر چه گفته آید، باز هم گویای آنچه هست، نخواهد بود.

کویر، دکتر شریعتی

در نوشته‌ای که خواندید، نویسنده با بهره‌گیری از حواس و تخیّل، کویر را توصیف کرده و با روش‌هایی مانند «مقایسه» و «جانشین سازی»، نوشته را پرورش داده است. شما در سال‌های پیش با این روش‌ها آشنا شده‌اید.

نوشته، مانند هر پدیده‌ای، اجزایی دارد. هر نوشته از دو بخش ساختار و محتوا تشکیل می‌شود. ساختار نیز بر دو گونه است: بیرونی و درونی.

ساختار بیرونی نوشته

شکل کلیّ اثر، ساختار بیرونی آن را تشکیل می‌دهد. معمار در ساخت بنا پیش از آنکه شروع به ساختن کند، شکل کلیّ و بیرونی بنا را مشخّص می‌کند؛ مانند آپارتمان، خانۀ ویلایی و… نویسنده نیز ممکن است برای نوشتن دربارۀ موضوعی چون «لبخند»، داستانک را انتخاب کند و در چند سطر، موضوع خود را بپرورد و یا موضوعی مانندِ «خوشبختی» را به شکل داستانی بلند پدید آورد.

ساختار درونی نوشته

برای ساخت بنا، پس از انتخاب شکل کلیّ، طرّاحی قسمت‌های داخلی آن مانند تعداد طبقات، اندازۀ اتاق‌ها و دیگر قسمت‌ها، مشخص می‌شود. نویسنده نیز پس از انتخاب شکل کلیّ اثر، به سازماندهی و چینش مطالب می‌پردازد. به بیان دیگر طرح نوشته، ساختار درونی آن را مشخص می‌کند.

در سال‌های پیش آموختید که طرح نوشته از سه بخشِ آغازین (مقدّمه)، میانی (بدنه) و پایانی (جمع بندی) تشکیل می‌شود. نویسنده در بخش آغازین، اطّلاعات کلیّ دربارۀ موضوع نوشته را به خواننده منتقل می‌کند. این بخش معمولاً در حدّ یک بند نوشته می‌شود. در
بندهای میانی، ریزموضوع‌هایی که مستقیماً با موضوع اصلی در ارتباط است، گسترش می‌یابد. و در بند پایانی یا بند جمع بندی، نویسنده حاصل کلام خود را در عبارتی اثرگذار، یک بیت شعر یا حتی یک سؤالِ تفکّر برانگیز، مطرح می‌کند.

یکی از نکاتی که در طرّاحی ساختار درونی نوشته، اهمیت خاصّی دارد، انسجام متن است. انسجام متن، از طریق مشخّص بودن خطّ فکریِ نوشته، رعایتِ اولویت‌بندی مطالب و ارتباط منطقی بندها ایجاد می‌شود.

مراحل نوشتن به سه مرحلۀ پیش از نوشتن، نوشتن و پس از نوشتن تقسیم می‌شود.
در مرحلۀ پیش از نوشتن، ساختار بیرونی و درونیِ نوشته مشخّص می‌شود.
در مرحلۀ نوشتن، محتوای نوشته شکل می‌گیرد. سال گذشته روش‌های شکل‌گیری محتوا را آموختید (مانند روش مقایسه)؛ در درس‌های بعد نیز چگونگی گسترش محتوا آموزش داده می‌شود.
در مرحلۀ پس از نوشتن، نوشته ویرایش می‌شود.

در ادامه می‌خواهیم با طی کردن مراحل نوشتن، با هم بنویسیم.

مرحلۀ پیش از نوشتن

1- انتخاب موضوع:
در این مرحله، ابتدا از میان موضوعاتی که به ذهن ما می‌رسد، موضوعی را که نسبت به آن دانش، آگاهی و دلبستگی بیشتری داریم، انتخاب می‌کنیم. برای نمونه موضوعِ «باران» را بر می‌گزینیم.

2- انتخاب واژه‌های مرتبط با موضوع:
با توجّه به موضوعِ انتخابی و با بهره گیری از روش بارش فکری، واژه‌های کلیدی مرتبط با آن را می‌نویسیم.

3- سازماندهی طرح نوشته:
اکنون براساس روابط معنایی، واژه‌هایی را که از طریق بارش فکری تولید شده‌اند، دسته بندی می‌کنیم. نمونۀ زیر گونه‌ای از دسته‌بندی واژه‌ها بر اساس روابط معنایی است.

گروه اوّل: واژه‌های مربوط به توصیف لحظات بارش باران مانند: خاک باران خورده، زیبایی، شالیزار
گروه دوم: واژه‌های مربوط به برکتِ باران مانند: شادی کشاورزان، دعای باران، خیر و برکت
گروه سوم: واژه‌های مربوط به زنده شدن خاطرات مانند: قدم زدن، کودکی، چتر، رنگی نکمان

برای سازماندهی طرح نوشته به شکل زیر عمل می‌کنیم:

بند آغازین: در این بند با نگاهی کلیّ به موضوع باران، آغازی جذاب پدید می‌آوریم.
بندهای میانی: چینش بندهای میانی را با بهره‌گیری از دسته بندی انجام شده بر اساس روابط معنایی واژه‌ها، شکل می‌دهیم. بند اول را به توصیف لحظات بارش باران، بند دوم را به خیر و برکت باران و بند سوم را به زنده شدن خاطرات اختصاص می‌دهیم.
بند پایانی: در این بند، حاصل کلام را دربارۀ باران می‌نویسیم و پایانی تأثیرگذار خلق می‌کنیم.

مرحلۀ نوشتن

در این مرحله، با بهره‌گیری از واژه‌ها و ترکیب‌های مرحلۀ قبل، یک یا چند جملۀ مرتبط با موضوع می‌نویسیم.

- خدا دعای باران را می‌شنود و بارانِ زیبا را می‌فرستد.
- با ریزشِ قطرات باران، خیر و برکت باریدن می‌گیرد.
- بوی خاک باران خورده و چمن تازه، در هوا پخش می‌شود.
- دست و روی دشت شسته می‌شود و زیبایی‌های آن دوچندان می‌گردد.
- کشاورزان سرود شادی می‌خوانند.
- کودکان زیر باران به رقص و پایکوبی مشغول می‌شوند.
- کشتزار، شالیزار و چمنزار جان می‌گیرند.
- چشم‌ها به رنگین کمان دوخته می‌شود.
- چترهای رنگی باز می‌شود.
- دست‌ها به سوی آسمان بلند می‌شود.
- همه، صاحبِ باران را شکر می‌گویند.

سپس با توجّه به ساختار درونی نوشته، جملات بالا را سازماندهی می‌کنیم.

مرحلۀ پس از نوشتن

در این مرحله برای بازبینی، اصلاح و ویرایش نوشته، به موارد زیر توجّه می‌کنیم:

- نکاتی را که از نظر منطقی با سایر قسمت‌ها هماهنگی ندارد، حذف می‌کنیم.
- در صورت لزوم، تغییراتی در طرح نوشته ایجاد می‌کنیم؛ ترتیب‌ بندها را جابه‌جا می‌کنیم و براساس یافته‌های تازه، صحنه‌های تازه می‌آفرینیم.
- مواردی را که ابهام دارد و موجب بدفهمی می‌گردد، اصلاح می‌کنیم و در صورت نیاز، برخی قسمت‌های نامفهوم را گسترش می‌دهیم.
- واژه‌ها و جمله‌های اضافه را حذف می‌کنیم.
- در صورت استفاده از آرایه‌های ادبی، شیوۀ کاربرد آنها را در نوشته، مورد توجّه قرار می‌دهیم.
- نوشته را از نظر نشانه‌های نگارشی بررسی و در صورت نیاز، آن را اصلاح می‌کنیم.
- به املای درست واژه‌ها توجّه می‌کنیم.
- در پایان، نوشته را یک بار با صدای بلند می‌خوانیم.

اکنون با توجه به نکات یاد شده، نوشتۀ قبلی را ویرایش می‌کنیم.

اینک نوشته‌هایتان را بخوانید یا در اختیار دوستانتان قرار دهید تا با استفاده از معیارهای جدول زیر، آن را ارزیابی کنند.

کارگاه نوشتن

مَثَل نویسی

مَثَل‌های زیر را بخوانید. سپس یکی را انتخاب کنید و آن را گسترش دهید.

- بار کج به منزل نمی‌رسد.
- زبان خوش، مار را از سوراخ بیرون می‌آورد.
- از کوزه همان برون تراود که در اوست.
- از این گوش می‌گیرد از آن گوش در می‌کند.