Processing math: 100%

گاما رو نصب کن!

اعلان ها
اعلان جدیدی وجود ندارد!
کاربر جدید

جستجو

میتونی لایو بذاری!
درحال دریافت اطلاعات ...

درسنامه آموزشی جغرافیا (3) کلاس دوازدهم انسانی با پاسخ درس 5: انواع و ویژگی‌های مخاطرات طبیعی

آخرین ویرایش: 10:42   1401/10/8 39480 گزارش خطا

تاکنون کدام‌یک از حوادثی که در کادر بالا تصاویر آنها را مشاهده کردید، در محل زندگی شما رخ داده است؟ دربارهٔ علل و پیامدهای این حوادث چه می‌دانید؟ به طور کلی، به حوادثی که بر اثر فرایند‌های طبیعی در کرهٔ زمین رخ می‌دهد، مخاطرات طبیعی می‌گویند. زمین‌لرزه، آتشفشان، سیل، بهمن، امواج ناشی از زمین‌لرزه‌های دریایی (سونامی)، ترنادو، خشک‌سالی، تگرگ، سقوط بهمن، صاعقه و آتش‌سوزی در جنگل از مخاطرات طبیعی هستند. این حوادث موجب صدمه دیدن یا از بین رفتن موجودات زنده می‌شوند و خسارت‌های اجتماعی و اقتصادی فراوانی به جوامع انسانی وارد می‌کنند.

مخاطرات طبیعی را می‌توان از نظر منشأ شکل گیری به دو دسته تقسیم کرد:
1- مخاطرات طبیعی با منشأ درون زمینی، که ناشی از فرآیند‌های درونی زمین هستند (دینامیک درونی)؛ مانند زمین لرزه و آتشفشان.
2- مخاطرات طبیعی با منشأ برون زمینی، که ناشی از فرایند‌های بیرون از زمین مانند فرآیند‌های اقلیمی هستند (دینامیک بیرونی)؛ مانند سیل، صاعقه و طوفان.

مخاطرات طبیعی بر اثر فرآیند‌های طبیعی رخ می‌دهند اما انسان‌ها می‌توانند با فعالیت‌های خود در افزایش یا کاهش خسارت‌های آنها نقش ایفا کنند.

- با توجه به موقعیت جغرافیایی و نوع ناهمواری‌ها، برخی از مخاطرات طبیعی مانند زمین لرزه، زمین لغزش، سیل و خشک‌سالی در کشور ما بیش از دیگر حوادث رخ می‌دهند؛ از این رو، در این درس ویژگی‌ها و علل و چگونگی وقوع این مخاطرات را بررسی می‌کنیم.

مخاطرات طبیعی بر اثر فرآیند‌های طبیعی

زمین لرزه

ممکن است در محل زندگی شما هم زمین لرزه رخ داده باشد؛ در این صورت چه چیزی مشاهده و حس کرده‌اید؟

زمین لرزه، لرزش و جنبش ناگهانی و کوتاه مدت پوستهٔ زمین است که به علت آزاد شدن انرژی در محل گسل‌ها روی می‌دهد.

علت وقوع زمین لرزه چیست؟

همان‌طور که می‌دانید، زمین از سه بخش پوسته، گوشته و هسته تشکیل شده است. پوسته و بخش بالایی گوشته، سخت و سنگی است و سنگ کره (لیتوسفر) نام دارد. لیتوسفر زمین یکپارچه نیست و مانند توپ فوتبال در محل‌های معین گسستگی دارد و تشکیل واحد‌هایی را می‌دهد که به هریک، صفحه (پلیت) گفته می‌شود.

در زیر این صفحات، مادهٔ تشکیل دهندهٔ گوشتهٔ زمین به حالت نیمه جامد و تا اندازه‌ای خمیر مانند است. از آنجا که دما از سطح زمین به سمت عمق آن افزایش می‌یابد، در گوشتهٔ فوقانی، حرکت همرفتیِ مواد موجب حرکت صفحات نسبت به هم می‌شود.

وقوع زمین لرزه

همان‌طور که در شکل می‌بینید، این صفحات یا از هم دور می‌شوند (واگرا)، یا به هم نزدیک می‌شوند (همگرا) و یا در کنار هم می‌لغزند (امتداد لغز یا برشی). این حرکات در ابتدا موجب کشیدگی و فشردگی پوستهٔ زمین می‌شوند و اگر ادامه یابند، شکستگی‌هایی به نام گسل ایجاد می‌کنند. حرکت گسل‌ها موجب زمین لرزه می‌شود؛ بنابراین، محل زمین لرزه‌ها و مرز صفحات ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند.

انواع جابه‌جایی صفحه‌ای در امتداد خطوط گسل. 1) مدل واگرا 2) مدل همگرا 3) مدل امتداد لغز

در یک منطقه، زمانی زمین لرزه اتفاق می‌افتد که سنگ‌های پوستهٔ زمین مقاومت خود را در برابر نیروهای واگرا، همگرا و برشی از دست بدهند.

در نتیجه، سنگ‌ها به طور ناگهانی در امتداد گسل می‌شکنند و با جابه‌جایی گسل، انرژی زیادی به صورت زمین لرزه آزاد می‌شود.

پس از جابه‌جایی گسل و آزاد شدن انرژی آن به صورت زمین لرزه، از آنجا که صفحات پوستهٔ زمین ثابت نیستند، تداوم حرکت موجب تجمع دوبارهٔ انرژی می‌شود. انرژی انباشته شده باعث تشکیل گسل جدید یا آزاد شدن انرژی در محل گسل‌های قدیمی و تکرار زمین لرزه می‌شود. بنابراین، شناخت موقعیت گسل‌ها در درک عمل زمین لرزه اهمیت زیادی دارد.

کانون زمین لرزه

کانون زمین لرزه نقطه‌ای در عمق زمین است که در آن انرژی انباشته شده در سنگ برای نخستین بار آزاد می‌شود و گسل شروع به از هم گسیختن می‌کند.

به ناحیه‌ای از سطح زمین که روی کانون زلزله قرار دارد، مرکز سطحی زمین لرزه گفته می‌شود.

مدل کانون و مرکز سطحی زلزله
مدل کانون و مرکز سطحی زلزله

 

در سمت راست، موقعیت کانونی زمین لرزۀ آبان ماه سال 1396 کرمانشاه در غرب ایران و در سمت چپ موقعیت برخی از آبادی‌های اطراف کانون این زمین لرزه در مقیاس بزرگ‌تر نشان داده شده است.
در سمت راست، موقعیت کانونی زمین لرزۀ آبان ماه سال 1396 کرمانشاه در غرب ایران و در سمت چپ موقعیت برخی از آبادی‌های اطراف کانون این زمین لرزه در مقیاس بزرگ‌تر نشان داده شده است.

موقعیت و اهمیت گسل‌ها و شدت وقوع زمین لرزه: جابه‌جایی زمین در امتداد گسل‌های فعال روی می‌دهد. فشار مداوم نیروهای زمین ساخت (تکتونیک) در اطراف قطعات گسل‌ها به تدریج ذخیره می‌گردد و سپس، به طور ناگهانی با جابه‌جایی دو قطعهٔ گسلی آزاد می‌شود. شدیدترین تنش زمین لرزه در نقطهٔ کانونی آن روی می‌دهد و هر چه از این نقطه فاصله بگیریم، از شدت تکان‌های ناشی از زمین لرزه کاسته می‌شود. به همین دلیل است که همواره توصیه می‌شود که در مکان‌یابی ساخت و سازها، به ویژه مراکز سکونتگاهی، فاصله از گسل‌های فعال تا حد امکان رعایت شود. میزان تخریب و خسارت‌های ناشی از نزدیک شدن گسل‌های همگرا نسبت به سایر گسل‌ها بیشتر است. به تصویر زیر توجه کنید و نوع حرکت گسل‌ها و لرزه خیزی منطقه را در این مدل توضیح دهید.

موقعیت و اهمیت گسل‌ها و شدت وقوع زمین لرزه
گسل‌های پنهان گسل‌هایی هستند که در زیر پوشش رسوبی سطحی مدفون شده‌اند و در سطح زمین دیده نمی‌شوند. این گسل‌ها نیز استعداد لرزه‌خیزی دارند.

اندازه گیری زمین لرزه‌ها

در زمین لرزه‌ها جابه‌جایی زمین براساس شدت و بزرگی اندازه گیری می‌شود. برای اندازه‌گیری میزان تخریب ناشی از یک زمین لرزه (شدت)، از مقیاس مرکالی و برای اندازه گیری مقدار انرژی‌ای که زمین لرزه آزاد می‌کند (بزرگی)، از مقیاس ریشتر استفاده می‌شود.

در جدول زیر تأثیر زلزله‌های مختلف در هر دو مقیاس آمده است. کارشناسان شدت زمین لرزه را با بازدید‌های میدانی از محل زمین لرزه و بزرگای آن را با دستگاه لرزه‌نگار اندازه‌گیری می‌کنند.

همهٔ زمین لرزه‌ها خطرناک نیستند و بعضی از آنها اصلاً احساس نمی‌شوند بلکه فقط دستگاه‌های حساس آنها را ثبت می‌کنند. هرچه عمق کانونی زمین لرزه بیشتر باشد، یعنی امواج مجبور به پیمودن مسیر طولانی‌تری برای رسیدن به سطح باشند، تخریب و خسارت کاهش می‌یابد.

بیشتر بدانیم

لرزه‌نگارها دستگاه‌های بسیار حساسی هستند که قادرند حرکات فوق‌العاده ضعیف زمین را که ناشی از زمین لرز‌ه‌هاست، با دقت زیاد و در یک محدودۀ وسیع فرکانسی ثبت کنند. ایستگاه‌های لرزه‌نگاری برای ثبت دقیق‌تر ارتعاش زمین از سه لرزه‌سنج بهره می‌گیرند که به ارتعاشات زمین در امتدادهای بالا - پایین، شمال - جنوب، شرق - غرب حساس‌اند. از روی لرزه نگاشت معلوم می‌شود که زمین چقدر جابه‌جا شده است، اما شتاب‌نگار برای ثبت شتاب جنبش زمین ناشی از زلزله به کار می‌رود. دستگاه‌های شتاب نگار در مناطق لرز‌ه‌خیز، ساختما‌ن‌ها و شریا‌ن‌های حیاتی نصب و راه اندازی می‌شوند. به مجموعۀ دستگا‌ه‌های لرزه‌نگار و شتاب نگاری که در یک ناحیه یا کشور نصب می‌شوند، شبکۀ لرزه‌نگاری و شبکۀ شتاب‌نگاری می‌گویند. دستگاه‌های شتاب‌نگار برای نصب در نزدیکی مراکز زمین لرزه‌ها و گسل‌های فعال و همچنین در سازه‌های مهم (سدها، نیروگاه‌ها، پل‌ها، ساختمان‌های بلند و پالایشگاه‌ها) بسیار مناسب‌اند و می‌توانند تنش‌ها را ثبت کنند؛ ثبت این تنش‌ها در مهندسی زمین لرزه، اهمیت خاصی دارد.

دستگاه لرزه نگارکه یک زمین لرزه را روی استوانۀ مدرج ثبت کرده است.
دستگاه لرزه نگارکه یک زمین لرزه را روی استوانۀ مدرج ثبت کرده است.

پراکندگی زمین لرزه‌ها در سطح کرهٔ زمین

به نقشهٔ مناطق عمدهٔ زلزله خیز جهان و نقشهٔ صفحات پوستهٔ کرهٔ زمین توجه کنید؛ آیا بین کانون‌های سطحی زمین لرزه‌ها و مرز صفحات، انطباقی مشاهده می‌کنید؟ توضیح دهید.

مرزهای واگرایی و همگرایی صفحات پوستۀ کرۀزمین 
مرزهای واگرایی و همگرایی صفحات پوستۀ کرۀزمین 
کمربندهای زمین لرزه و آتشفشان در جهان
کمربندهای زمین لرزه و آتشفشان در جهان

مهم‌ترین مناطق زلزله‌خیز جهان عبارت‌اند از:

1- کمربند کوهستانی آلپ - هیمالیا، جایی که پوستهٔ تشکیل دهندهٔ قارهٔ آسیا - اروپا به پوستهٔ تشکیل دهندهٔ قارهٔ آفریقا و هند برخورد می‌کند.
2- کمربند اطراف اقیانوس آرام، محلی که پوستهٔ کف اقیانوس آرام به پوستهٔ قارهٔ آسیا - اروپا، آمریکای جنوبی، استرالیا و آمریکای شمالی برخورد می‌کند.
3- کمربند میانی اقیانوس اطلس، جایی که پوستهٔ بستر اقیانوس اطلس در حال باز شدن و گسترش است.

نواحی لرزه‌خیز ایران

به نقشهٔ زیر توجه کنید. نگاهی به نقشهٔ نواحی لرزه‌خیر ایران نشان می‌دهد که کمتر منطقه‌ای در کشور ما مصون از زمین لرزه است.

نقشۀ پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای ایران (مأخذ نقشۀ اصلی: پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی)
نقشۀ پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای ایران (مأخذ نقشۀ اصلی: پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی)

ایران در مرکز کمربند زمین لرزهٔ آلپ هیمالیا قرار دارد.

همگرایی صفحات عربستان و اقیانوس هند - اوراسیا موجب چین خوردگی و شکستگی بالای سرزمین ایران شده و در نهایت، علت اصلی لرزه‌خیزی آن منطقه است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تقریباً هر ده سال یک‌بار زمین لرزهٔ بالای 6 ریشتر در ایران رخ داده است. زلزله‌های بویین زهرا، دشت بیاض، طبس، رودبار و بم از زلزله‌های مهم و پرتلفات و خسارت بار ایران در چند دههٔ اخیر بوده‌اند.

جدول زمین لرزه‌های مهم ایران با تلفات زیاد در دورۀ پنجاه سال اخیر
ناحیه سال بزرگی (ریشتر) تلفات انسانی (نفر)
بویین زهرا 1341 7/1 12225
دشت بیاض 1347 7/3 12000
قیر (فارس) 1351 7/1 5054
طبس 1357 7/8 15000
رودبار 1369 7/4 40000
بم 1382 6/6 31000

فعالیت (صفحهٔ 88 کتاب درسی)

 

1- با توجه به نقشۀ کمربندهای زمین لرزه و آتشفشان، بگویید هر گروه از کشور‌های زیر در کدام یک از کمربندهای زلزله قرار دارند.

الف) ایران، ایتالیا، افغانستان  آلپ - هیمالیا
ب) شیلی، پرو، آمریکا  اطراف اقیانوس آرام
ج) ژاپن، اندونزی، فیلیپین  اطراف اقیانوس آرام
د) ایسلند  کمربند میانی اقیانوس اطلس

2- الف) با توجه به نقشۀ نواحی لرزه‌خیز جهان، حداقل 4 ناحیه را نام ببرید که از نظر وقوع زلزله در معرض خطر کمتری قرار دارند.
1- غرب و جنوب غرب آفریقا 2- شمال روسیه 3- شرق کانادا 4- شرق آمریکای جنوبی
ب) با توجه به نقشۀ لرزه‌خیزی ایران، چند ناحیۀ در معرض خطر زیاد را نام ببرید. 
تهران - کرمانشاه - تبریز - بندرعباس

3- الف) تفاوت اندازه‌گیری زمین لرزه با مقیاس ریشتر و مرکالی چیست؟ توضیح دهید.
ریشتر بزرگی زمین لرزه را اندازه گیری می‌کند یعنی مقدار انرژی آزاد شده را ولی مرکالی شدت زمین لرزه یعنی مقدار خسارات و خرابی‌های ناشی از زلزله
ب) کانون عمقی و سطحی زلزله را تعریف کنید.
منظور کانون زلزله، نقطه‌ای در درون زمین که انرژی‌ها به شکل موجی از آنجا آزاد می‌شوند که ممکن است در عمق کم یا زیاد قرار داشته باشد. اما مرکز سطحی زلزله نقطه یا منطقه‌ای بر روی زمین که مستقیم بر روی کانون زلزله قرار دارد و  بیشترین انرژی‌ها به این نقطه و منطقه می‌رسد و بیشترین خرابی‌ها هم مربوط به این منطقه است.

سیل

به طور معمول، به سرریز شدن ناگهانی و خسارت بار جریان آب از بستر یک رود یا دریاچه و سرازیر شدن آن به خشکی‌های پیرامون رودخانه، سیل گفته می‌شود. سیل جاری شده به سکونتگاه‌ها و زمین‌های کشاورزی اطراف رودخانه آسیب می‌رساند و آنها را تخریب می‌کند یا در زیر گل و لای مدفون می‌سازد.

سیل در گجرات هند
سیل در گجرات هند (2017 میلادی)؛ در این سیل 224 نفر کشته شدند و 113000 نفر از طریق عملیات امداد به محل‌های دیگری انتقال یافتند. به سدها و مزارع و دام‌ها نیز خسارت‌های زیادی وارد شد.

آبدهی رود: به طور کلی به حجم آبی که در زمانی مشخص از یک مقطع معین رود عبور می‌کند، آبدهی رود (دبی) می‌گویند که واحد آن مترمکعب بر ثانیه است.

آبدهی رود‌ها معمولاً در طول سال تغییر می‌کند؛ برای مثال، در کشور ما در زمستان و اوایل بهار با ذوب برف و بارش‌های بیشتر، آبدهی رودها افزایش پیدا می‌کند و در فصل خشک کاهش می‌یابد.

آبدهی رود و سیل: چنانچه حجم آب رودخانه از میانگین سالیانهٔ آبدهی آن بیشتر شود، سیل رخ می‌دهد؛ برای مثال، اگر آبدهی یک رود به طور میانگین 1000 مترمکعب در ثانیه باشد، چنانچه بارندگی در حوضهٔ آن به قدری شدید باشد که جریان آب در آبراهه از 1000 مترمکعب در ثانیه بیشتر شود، این رودخانه دچار سیل شده است.بیشتر رودها طی سال یک یا چند بار دچار سیل می‌شوند اما همهٔ سیل‌ها خسارت بار نیستند. اگر آبدهی رود آن قدر افزایش یابد که از ظرفیت رود فراتر برود و سرریز شود، سیل خسارت بار می‌شود.

نمودار آب نگار (هیدروگراف) سیل را در یک حوضۀ آبخیز
نمودار، آب نگار (هیدروگراف) سیل را در یک حوضۀ آبخیز نشان می‌دهد. در این حوضه، 11 ساعت باران باریده (از ساعت 1 بامداد الی 12 ظهر) اما آب جاری شده در رود در نتیجۀ بارش، تا 20 ساعت بعد از شروع بارش (ساعت 1 بامداد) ادامه داشته است. سیل در این رود حدود ساعت (11) آغاز و حدود ساعت (18) خاتمه یافته است. اوج آبدهی رود در این سیل حدود ساعت (15:30) بوده است.
اکنون بگویید سیل چند ساعت پس از شروع بارش آغاز شده است؟

دشت سیلابی

دشت سیلابی یا بستر سیلابی در واقع زمین‌های پست و هموار مجاور رود است که در زمان طغیان رود از آب پوشیده می‌شود. دشت سیلابی رود در اغلب ایام سال خشک است ولی در زمان وقوع سیلاب‌های فصلی، جریان آب آن را فرا می‌گیرد. به همین سبب، سطح دشت سیلابی از رسوبات آبرفتی (رس، شن و قلوه سنگ) پوشیده می‌شود.

در برخی از مناطق ایران در دوره خشک و بدون بارش سال در سطح بستر سیلابی اقدام به کشت محصولات کشاورزی می‌کنند.

دشت سیلابی: ِبستر سیلابی رودخانه در دورۀ کم آبی (دورۀ خشک سال)+بستر سیلابی رودخانه در دورۀ پرآبی (دورۀ سیل گرفتگی)

عوامل مؤثر در وقوع سیل

عوامل طبیعی و انسانی زیر در وقوع سیل دخالت دارند:

1- شدت و مدت بارش: در بین عناصر آب و هوایی، حجم بارش و مدت زمان آن نقش مهمی در وقوع سیل دارد. بیشتر سیل‌ها پس از یک بارش شدید و سریع جاری می‌شوند. برای مثال، بارشی به میزان 20 میلی‌متر طی دو ساعت، ممکن است سیل ایجاد کند اما همین مقدار بارش اگر در مدت 24 ساعت ببارد، منجر به سیل نمی‌شود؛ زیرا رودخانه جریان آب حاصل از بارش را به تدریج تخلیه می‌کند.

سیل تجریش در شمال تهران
سیل تجریش در شمال تهران - در مرداد 1366 به طور ناگهانی در 107 دقیقه 28 میلی‌متر باران بارید و سیلاب بزرگی در دره‌های دربند و گلاب دره جاری شد. این سیل که از پرتلفات‌ترین سیل‌های کشور بوده است،
حدود 300 کشته به جا گذاشت و در طول مسیر خود به خانه‌ها و خودروها خسارات فراوانی وارد کرد.

2- شکسته شدن سدها: شکسته شدن ناگهانی سدها در اثر عوامل مختلف چون زلزله، بارش بیش از گنجایش مخزن سد، مقاوم نبودن سازۀ سد یا عوامل انسانی دیگر موجب سرریز شدن حجم زیادی از آب می‌شود که در پشت سد ذخیره شده است. همین امر، باعث سیل در پایین دست می‌شود.

تصویر قبل و بعد از شکسته شدن سد نیداو در کشور لهستان
تصویر قبل و بعد از شکسته شدن سد نیداو در کشور لهستان

3- ویژگی‌های طبیعی حوضۀ رود: هر رود مانند شاخه‌های درخت انشعاباتی دارد که به مجموعهٔ آنها شبکهٔ زهکشی می‌گویند. کار این شبکه جمع آوری و تخلیهٔ آب حاصل از بارش در سطح زمین است. این شبکهٔ زهکشی در منطقه‌ای وسیع قرار دارد که به آن حوضهٔ آبخیز گفته می‌شود. هر قدر حوضهٔ آبخیز یک رود، وسیع‌تر باشد آبدهی آن نیز بیشتر است. شکل حوضه، شیب و تعداد انشعابات حوضه نیز رابطهٔ مستقیمی با سیل خیزی رود دارند. حوضه‌های آبخیز از نظر شکل به سه گروه گرد، دراز و پهن تقسیم می‌شوند. هرچه شکل حوضهٔ آبخیز گردتر و شیب آن بیشتر باشد، سیل خیزتر است. به عکس، هرچه حوضه درازتر و کشیده‌تر باشد، سیل‌خیزی آن کمتر است.

در حوضه‌های گرد، مدت زمان بیشتری صرف می‌شود تا آب آبراهه‌ها خارج شوند؛ زیرا در حوضه‌های گرد به علت انشعابات پراکنده سرشاخه‌ها که طول آنها تقریباً به یک اندازه است، همه جریان‌ها هم زمان به خروجی می‌رسند و موجب سریز و وقوع سیل می‌شوند. به عکس در حوضه‌های کشیده، مدت زمان طولانی‌تری سپری می‌شود تا آب جاری مسافت سرچشمه تا خروجی را طی کند و در نتیجه آب سرشاخه‌ها به تدریج و به طور متوالی از حوضه تخلیه می‌شوند.

در این شکل، یک حوضۀ آبخیز با دو انشعاب یا آبراهۀ اصلی نشان داده شده است.
در این شکل، یک حوضۀ آبخیز با دو انشعاب یا آبراهۀ اصلی نشان داده شده است. خط مقطع قرمزرنگ مرز این دو حوضه را تعیین می‌کند. مرز حوضه در واقع خط الرأس یا خط تقسیم آب بین حوضه‌هایی است که مجاور هم قرار گرفته‌اند.

البته نوع ناهمواری‌های حوضهٔ رود و جنس و نفوذپذیری خاک نیز قابل توجه است. معمولاً رودهایی که از دشت‌های وسیع عبور می‌کنند، براثر وقوع سیل به سرعت سرریز می‌شوند. این رودها سکونتگاه‌های شهری و روستایی را که در دشت‌های هموار استقرار دارند، در معرض خطر آب گرفتگی قرار می‌دهند.

سیل رود گرمه در منطقۀ برازجان، بهمن 1395
سیل رود گرمه در منطقۀ برازجان، بهمن 1395

4- دخالت‌های انسانی: انسان با دخالت‌های نابجا می‌تواند موجب وقوع سیل یا تشدید آن شود. موارد زیر از جملهٔ دخالت‌های انسانی هستند:

الف) احداث سازه‌های نامناسب در مسیر رودها، مانند ساختن پل‌هایی با دهانه‌های تنگ و پایه‌های زیاد موجب سیل می‌شوند؛ زیرا در اثنای وقوع سیل، تنه‌ها و شاخه‌های درختان کنده شده نمی‌توانند از دهانه‌های این پل‌ها عبور کنند و سرانجام باعث سرریز شدن آب و حتی تخریب پل‌ها می‌شوند. ساختن دیواره‌های سیمانی و سنگ چین کردن کناره‌ها نیز مجرای رود را تنگ‌تر می‌کند و در زمان وقوع سیل باعث سرریز آن می‌شود.

مسدود شدن دهانهٔ پل با تنه و شاخ و برگ درختان موجب سر ریز شدن سیل و تخریب پل می‌شود.
مسدود شدن دهانهٔ پل با تنه و شاخ و برگ درختان موجب سر ریز شدن سیل و تخریب پل می‌شود.
تخریب پل در اثر سیلاب منطقهٔ تنگ کِنِشت، استان کرمانشاه
تخریب پل در اثر سیلاب منطقهٔ تنگ کِنِشت، استان کرمانشاه

ب) ریختن زباله‌های شهری یا نخاله‌های ساختمانی موجب تنگ‌تر شدن آبراهه می‌شود و وقوع سیل را به دنبال دارد.

ج) از بین بردن پوشش گیاهی، بوته کنی یا چرای بی‌رویهٔ دام‌ها در حوضهٔ آبخیز موجب تشدید سیل می‌شود؛ زیرا با از بین رفتن پوشش گیاهی، نفوذپذیری خاک کاهش می‌یابد و در نتیجه، سرعت رواناب حاصل از بارش بیشتر می‌شود.

فعالیت (صفحهٔ 92 کتاب درسی)

 

1- سیل چه موقع به وقوع می‌پیوندد؟ زمانی که جریان آب از بستر یک رود یا دریاچه خارج شود و به خشکی‌های پیرامون رودخانه سرازیر شود.

2- به نظر شما خسارت‌های مربوط به هنگام وقوع سیل و بعد از وقوع آن کدام‌اند؟ فهرستی از خسارت‌های مستقیم و غیر مستقیم سیل در هر مرحله بنویسید.
هنگام وقوع سیل: تلفات مالی و جانی - به حداقل رسیدن کارایی خطوط ارتباطی - از بین رفتن امکان حمل و نقل برای همه و قطع کمک‌های پزشکی
بعد از وقوع سیل: آلوده شدن آب - افزایش بیماری‌های واگیردار نظیر وبا و یرقان - آسیب‌های روانی

3- با مراجعه به اخبار روزنامه‌ها یا جست‌وجو در اینترنت، علل وقوع و خسارت‌های ناشی از سیلی را که به تازگی رخ داده است، با ذکر موقعیت جغرافیایی و همراه با تصاویر جمع آوری و در کلاس ارائه کنید.
در تابستان سال اخیر (1396) وقوع سیلی که مناطق مختلف کشور را دربرگرفت از جمله‌های خراسان رضوی و شمالی، گلستان، سمنان و گیلان که متأسفانه به مرگ 13 نفر منجر شد. که علت اصلی خسارت‌های وارده عامل انسانی است، زیرا انسان با رفتار نابخردانه نسبت به طبیعت و نابودی پوشش‌های گیاهی و ساخت مناطق مسکونی در حریم رودخانه‌ها و آسیب رساندن به خاک موجب شده است تا سیل‌های مهیب مناطق مختلف به ویژه مناطق مسکونی را نابود سازد. روزنامهٔ آرمان سایت تابناک 1396

4- اگر مساحت سه حوضۀ آبخیز زیر یکسان باشد، استعداد سیل خیزی کدام یک بیشتر است؟ آنها را به ترتیب و با شماره معین کنید. به ترتیب از راست به شمارهٔ 1، شمارهٔ 2، شمارهٔ 3

 سه حوضۀ آبخیز

5- در جدول زیر، آمار آبدهی یک رودخانه در مدت یک بارش چند ساعته آمده است.

هیدروگراف آن را ترسیم کنید و نقطۀ اوج سیلاب را روی نمودار تعیین نمایید. ابتدا خط میانگین آبدهی رودخانه را 2 مترمکعب در ثانیه رسم کنید. 

نمودار خط میانگین آبدهی رودخانه

سیل از چه زمانی شروع شده و در چه زمانی خاتمه یافته است؟ از ساعت 1 بامداد سیل شروع شده و حدود ساعت 1 تمام شده است.

مدت زمان وقوع سیل چند ساعت بوده است؟ روی نمودار معین کنید. حدود 7 ساعت زمان سیل طول کشیده است.

زمین لغزش

حرکات دامنه‌ای: به طور کلی در دامنه‌ها و نواحی پایکوهی، سنگ‌ها و موادی که بر اثر فرسایش تخریب شده‌اند تحت تأثیر نیروی جاذبهٔ زمین به سمت پایین دست حرکت می‌کنند که به آن حرکت دامنه‌ای گفته می‌شود. حرکات دامنه‌ای انواع مختلف دارد. ریزش، خزش، جریان گِلی و زمین لغزش چهار گروه اصلی حرکت‌های دامنه‌ای را تشکیل می‌دهند. مهم‌ترین و خسارت بارترین حرکات دامنه‌ای، زمین لغزش است.

مدل خزش
مدل خزش: حرکت کُند و نامحسوس رسوبات سطح دامنه در مدت زمان طولانی 
جابه جایی حجم عظیم مواد در سطح دامنه‌های پرشیب 
مدل لغزش: جابه‌جایی حجم عظیم مواد در سطح دامنه‌های پرشیب 
مدل ریزش
مدل ریزش: سقوط آزاد سنگ‌ها و خرده سنگ‌ها در سطح دامنه‌های پرشیب و پرتگاهی
مدل جریان گلی
مدل جریان گلی: جریان یافتن رسوبات ریزدانۀ اشباع شده از آب، به صورت گل و لای

زمین لغزش (زمین لغزه، رانش زمین) در دامنه‌‌های نسبتاً پرشیب اتفاق می‌افتد و طی آن حجم عظیمی از مواد به طرف پایین جابه‌جا می‌شود. در این حرکت، تخته سنگ‌ها، ماسه و گل و لای یا ترکیبی از این مواد تحت تأثیر نیروی جاذبه به سمت پایین دامنه می‌لغزند.

زمین لغزش در چین
زمین لغزش در چین
زمین لغزش در برزیل
زمین لغزش در برزیل

از نظر سرعت جابه‌جایی، برخی لغزش‌ها حرکت کند و آرامی دارند. میزان جابه‌جایی تودهٔ جابه‌جاشونده در این نوع لغزش‌ها سالانه چند سانتی‌متر تا چند متر است. برخی لغزش‌ها ناگهانی هستند و طی آنها تودهٔ لغزشی با سرعت زیاد به سمت پایین دامنه حرکت می‌کند. لغزش‌های ناگهانی و سریع اغلب بسیار مخاطره آمیز و خسارت بارند.

قسمت‌های اصلی یک زمین لغزش
قسمت‌های اصلی یک زمین لغزش: ارتفاع لغزش: 1- ارتفاع لعزش، فاصلهٔ عمودی بین تاج لغزش تا پیشانی لغزش؛ 2- سطح گسیختگی، سطح زیر بنا که تودهٔ لغزشی روی آن جابه‌جا می‌شود؛ 3- تاج لغزش، بالاترین قسمت لغزش است.

عوامل مؤثر در ایجاد زمین لغزش‌ها

بسیاری از زمین لغزش‌ها بر اثر دخالت و با مشارکت یک یا چند عامل خاص و تحریک کننده روی می‌دهند. مهم‌ترین این عوامل عبارت‌اند از:

بارش سنگین: بارش‌هایی که شدت آنها کمتر اما مدت آنها بیشتر است، تأثیر بسیار بیشتری در ناپایداری دارند؛ زیرا بارش‌های شدید به سرعت جاری می‌شوند و کمتر نفوذ پیدا می‌کنند تا موجب لغزش شوند.

ذوب برف: ذوب تدریجی برف امکان نفوذ بیشتری را فراهم می‌کند و موجب اشباع مواد رسوبی سطح دامنه‌ها و از بین رفتن مقاومت آنها و سرانجام حرکتشان می‌شود.

زمین لرزه: لرزش‌های ناشی از وقوع یک زلزلهٔ شدید موجب گسیختگی مواد منفصل از سطح پایدار زیربنای دامنه می‌شود. برای مثال، پس از وقوع زلزلهٔ سال 1369 در منطقهٔ رودبار و منجیل صدها لغزش روی داد که براثر آنها بسیاری از راه‌های ارتباطی مسدود شدند.

فورا‌ن‌های آتشفشانی: خروج و انباشته شدن خاکسترهای آتشفشانی با ضخامت زیاد بر سطح دامنه‌ها و سپس وقوع بارش، موجب اشباع آنها می‌شود. دوغاب گلی حاصل به صورت روانه‌های بسیار سیال درمی‌آید که بسیار خطر آفرین‌اند.

فعالیت‌های انسانی روی دامنه‌ها: ساخت و ساز بر روی دامنه‌ها باعث افزایش وزن دامنه‌ها، فشار روی آنها و ناپایداری‌شان می‌شود. همچنین فعالیت‌های کشاورزی، خاک برداری و زیر برُی دامنه‌های پرشیب برای ساخت جاده نیز از دخالت‌های انسانی در وقوع زمین لغزش‌هاست. زیربُری دامنه برای ساخت جاده باعث می‌شود که دامنه، تکیه گاه خود را از دست بدهد و دچار زمین لغزش شود.

زیربُری دامنه برای ساخت جاده و وقوع لغزش
زیربُری دامنه برای ساخت جاده و وقوع لغزش

فعالیت‌های انسانی روی دامنه‌ها

زیربُری رودخانه‌ها: در دره‌های پرشیب کوهستانی، رودها با حفر و فرسایش کناره آبراهه‌ها، تکیه گاه دامنه را از بین می‌برند و باعث لغزش در آن می‌شوند. این نوع لغزش از فراوان‌ترین نوع لغزش‌های دامنه‌ای به حساب می‌آید.

لغزش در اثر زیر بُری رودخانه در هند
لغزش در اثر زیر بُری رودخانه در هند

استعداد زمین لغزش در کدام دامنه‌ها بیشتر است؟

دامنه‌هایی که شیب زیادی دارند و حجم زیادی از رسوبات فرسایش یافته و ناپیوسته سطح آنها را پوشانده است، برای لغزش مستعدترند. همچنین، مقدار نفوذ باران در دامنه‌هایی که در مناطق مرطوب قرار دارند یا پوشیده از درختان و گیاهان متراکم‌اند و یا درز و شکاف بسیار دارند بیشتر و احتمال وقوع لغزش در آنها بالاتر است؛ زیرا نفوذ آب باران نه تنها وزن دامنه را افزایش می‌دهد بلکه باعث کاهش اصطکاک بین تودهٔ لغزشی و زیربنا و در نتیجه لغزش می‌شود.

زمین لغزش در ایران

ایران کشوری کوهستانی است و دامنه‌های مستعد زمین لغزش در آن بسیار زیادند. به همین علت، وقوع زمین لغزش همه ساله خسارت‌های زیادی به مزارع و سکونتگاه‌های استقرار یافته در مناطق پایکوهی وارد می‌کند.

 نقشه پراکندگی زمین لغزش‌های اصلی در ایران
نقشه پراکندگی زمین لغزش‌های اصلی در ایران

فعالیت (صفحهٔ 96 کتاب درسی)

 

1- نقشۀ پراکندگی زمین لغزش‌ها را با یک نقشۀ ناهمواری‌های ایران انطباق دهید و بگویید بیشترین و کمترین تراکم زمین لغزش‌ها در کدام نواحی است.
نواحی شمالی ایران کوه‌های البرز - نواحی غربی ایران کوهای زاگرس

2- با جست‌وجو در اینترنت، دربارۀ یک زمین لغزش که اخیراً در ایران رخ داده است، اطلاعاتی به دست آورید و گزارش کار خود را در کلاس ارائه کنید.
اخیراً در سرپل زهاب زمین لغزش‌هایی در 4 کیلومتری دامنهٔ جنوبی کوه شاه‌نشین در مجاورت دو روستای کبود و قوچی باشی در فاصلهٔ 8 کیلومتری شمال سرپل زهاب روی داده است.

دریاچه‌های سدی
در ایران دریاچه‌های سدی متعددی در دره‌های کوهستانی وجود دارد. این دریاچه‌ها در اثر انباشت مواد لغزش یافته در مسیر رودخانه‌ها ایجاد شده‌اند. دریاچۀ وَلَشت در منطقۀ مرزن آباد یکی از دریاچه‌های سدی ایجاد شده توسط یک زمین لغزه است.
زمین لغزش - اَلَموت، قزوین
زمین لغزش - اَلَموت، قزوین

بیشتر بدانیم
طبق مطالعات انجام شده، بزرگ‌ترین زمین لغزش جهان حدود 8000 سال قبل در ایران در دامنۀ شمال شرقی کبیر کوه در مسیر رود سیمره در مرز استان‌های لرستان و ایلام رخ داده است.

تصویر ماهواره‌ای زمین لغزش سیمره
تصویر ماهواره‌ای زمین لغزش سیمره

بزرگ‌ترین زمین لغزش جهان

خشک سالی

خشک سالی یک دورهٔ کم آبی است که طی آن یک منطقه با کمبود غیرمنتظرهٔ بارش و ذخیرهٔ آبی مواجه می‌شود. این دوره می‌تواند از چند ماه تا چند سال تداوم داشته باشد.

تاکنون صاحب نظران تعاریف متعددی از خشک سالی و انواع آن ارائه کرده‌اند و در این زمینه توافق نظر وجود ندارد.

در این بخش به دو نوع خشک سالی اشاره می‌کنیم:

الف) خشک سالی آب و هوایی

معمول‌ترین نوع خشک سالی، خشک سالی آب‌وهوایی است. اگر میزان بارش در یک منطقه از حد میانگین بارندگی سالانهٔ آن منطقه (که براساس یک دورهٔ 30 ساله به دست می‌آید) کمتر باشد، می‌توان گفت که در آن منطقه خشک‌سالی رخ داده است. به ویژه اگر این کم شدن بارش در یکی دو سال بعدی تداوم داشته باشد.

خشک‌سالی ممکن است در هر نوع آب‌وهوایی اتفاق بیفتد؛ برای مثال، اگر در یک منطقهٔ مرطوب در شمال ایران که میانگین بارندگی سالانه آن 2000 میلی‌متر است بارش 1000 میلی‌متری رخ دهد، خشک‌سالی پیش می‌آید و برخی گونه‌های گیاهی خشک می‌شوند. در حالی که همین مقدار 1000 میلی‌متر بیش از بارش معمول سواحل جنوبی ایران است و در آنجا دورهٔ مرطوب یا تر سالی پدید می‌آورد.

خطرات خشک‌سالی بیش از خشکی است؛ زیرا پوشش گیاهی یا زندگی جانوری هر منطقه با نوع آب‌وهوای آن، (خشک یا مرطوب) سازگار شده است و وقتی بارش منطقه از میانگین کمتر می‌شود، موجودات زنده نمی‌توانند با شرایط جدید سازگار شوند.

به طور کلی، مناطق خشک و نیمه خشک جهان در مقابل خشک‌سالی‌ها حساس‌تر و آسیب پذیرترند. ایران از نظر خطر خشک‌سالی در بین کشور‌های جهان رتبهٔ بالایی دارد.

منطقهٔ وقوع خشک‌سالی ممکن است یک ناحیهٔ کوچک، یک استان یا کل یک کشور باشد.

خشک سالی آب و هوایی

این دو نقشه، پهنه‌بندی خشک‌سالی آب‌وهوایی را براساس آمار هواشناسی در سال 1388 و 1392 نشان می‌دهد. با توجه به دو نقشهٔ زیر پی می‌بریم مناطقی که دچار خشک‌سالی می‌شوند، تغییر می‌کنند و ثابت نیستند. ترسالی نیز زمانی روی می‌دهد که میزان بارندگی سالانهٔ یک منطقه بیش از حد میانگین بارش در آن منطقه باشد. محدوده‌های خشک‌سالی و ترسالی را در دو نقشهٔ زیر مقایسه و تفسیرکنید.

پهنه بندی خشک سالی آب وهوایی

پهنه بندی خشک سالی آب وهوایی

ب) خشک سالی زراعتی: در این نوع خشک‌سالی، میزان ریزش‌های جوی کمتر از میانگین بارش منطقه نیست اما با توجه به اینکه نیاز آبی گیاهان متفاوت است، ممکن است بارش‌ها نیاز یک نوع زراعت یا کشت را برطرف نکنند و منطقه دچار خشک سالی زراعتی شود.

پیامدهای خشک سالی

خشک‌سالی پیامد‌های زیانباری برای موجودات زنده دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

- کاهش یا از بین رفتن محصولات کشاورزی و بروز قحطی و گرسنگی، که مهم‌ترین پیامد خشک‌سالی است. یکی از خشک‌سالی‌های شدید که در سال‌های 1346-1345 در شرق ایران در ناحیهٔ جنوب خراسان و سیستان و بلوچستان رخ داد، منجر به قحطی شد که در نتیجهٔ آن عده زیادی از گرسنگی جان دادند. امروزه به دلیل پیشرفت وسایل حمل و نقل و وجود سازمان‌های امداد‌رسان از مرگ و میرهای ناشی از قحطی کاسته شده است اما باز هم خشک‌الی، به ویژه در مناطق فقیر، تلفات انسانی به دنبال دارد.

- مهاجرت ساکنان مناطقی که دچار خشک سالی می‌شوند به سایر مکان‌ها و تخلیه شدن روستاها
- از بین رفتن گیاهان وجانوران یا مهاجرت برخی گونه‌ها
- کاهش ذخایر آب سطحی و زیرزمینی یا خشک شدن آنها
- افزایش ریزگردها و حرکت آنها به سمت سکونتگاه‌ها.

خشک‌سالی به مزرعه ذرت آسیب رسانده است.
خشک‌سالی در سومالی - 2017 میلادی
اردوگاه قحطی‌زدگان - سومالی

علل خشک سالی

براساس مطالعات انجام شده، مهم‌ترین علل اصلی افزایش خشک سالی‌ها در دهه‌های اخیر عبارت‌اند از:

الف) گرم شدن آب و هوای کره زمین و بی نظمی‌های بارش در نتیجهٔ تغییرات اقلیمی
ب) افزایش جمعیت و مقدار مصرف آب، نبود مدیریت صحیح و بهره برداری نادرست از منابع آب سطحی و زیر زمینی.

فعالیت (صفحهٔ 99 کتاب درسی)

 

1- با جست‌وجو در اینترنت، دربارۀ وقوع خشک سالی و پیامد‌های آن در یکی از مناطق ایران یا جهان اطلاعاتی فراهم آورید و در کلاس ارائه کنید.
خشکسالی در اثر کاهش ریزش‌های جوی مورد انتظار در یک سال نسبت به میانگین بارندگی در دراز مدت در یک منطقهٔ رخ می‌دهد.
پیامدهای خشکسالی: کمبود منابع آب - فرونشست زمین - افزایش گرد وغبار در هوا و ایجاد بیماری‌هایی مانند آسم و ...