درسنامه آموزشی جغرافیا (3) کلاس دوازدهم انسانی با پاسخ درس 4: مدیریت حمل و نقل
همانطور که در درس گذشته آموختید، در پنجاه سال اخیر، تقاضای حملونقل مسافر و بار در جهان رشد چشمگیری داشته است. این تقاضا، هم به صورت کمی، یعنی تقاضای افزایش مسیرها و وسایل حملونقل مانند جادهها، بنادر، فرودگاهها، و هم از نظر کیفی، یعنی بهبود سرعت، کاهش زمان و هزینهها، رفاه و ایمنی بیشتر و... بوده است. به همین سبب و با توجه به نقش حملونقل در فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی، «مدیریت حملونقل» و «حملونقل پایدار» یکی از موضوعات مهم در همهٔ جوامع است.
به طور کلی، در مدیریت و برنامهریزی حملونقل به عواملی چون دسترسی، نوع و حجم محمولهها، سرعت و زمان انتقال، هزینه، تقاضا، ویژگیهای طبیعی، محیط زیست و ایمنی توجه میشود. اکنون این عوامل را بررسی میکنیم.
دسترسی (مسیرها و شبکهها)
معمولاً کوتاهترین مسیر بین دو نقطه، یک خط مستقیم است. هرچه مسیر کوتاهتر باشد، هزینهٔ احداث آن کمتر است. با این حال، مسیرها به دلایل مختلف همیشه به صورت مستقیم نیستند و اغلب، انحراف و پیچ و خم پیدا میکنند.
دلایل انحراف و پیچ و خم راهها ممکن است موانع طبیعی مانند رشته کوهها، باتلاقها و دریاچهها یا عوامل انسانی مانند ساختمانها، پلها و جلوگیری از ایجاد ترافیک در برخی نقاط باشد.به این تصاویر توجه کنید و برداشت خود را توضیح دهید.
همانطور که گفته شد، هرچه میزان انحراف یا پیچوخمها کمتر باشد، احداث راه آسانتر و کم هزینهتر است. میزان انحراف از مسیر مستقیم را میتوان محاسبه کرد و درصد آن را به دست آورد. به این میزان، «شاخص انحراف» گفته میشود.
شاخص مطلوب یعنی بدون هیچ گونه انحراف، 100 در نظر گرفته میشود. بنابراین، در مثال زیر شاخص 150 به معنای آن است که کوتاهترین مسیر ممکن برای ساختن راه بین دو مکان، 1/5 برابر مسیر مستقیمی است که آن دو مکان را به یکدیگر مربوط میکند.
شبکه
شبکه عبارت است از تعدادی مکانهای جغرافیایی که به صورت یک سامانه (سیستم) به وسیلهٔ مسیرهایی به یکدیگر پیوند داده شدهاند.
هر شبکه از دو بخش اصلی تشکیل میشود:
1- گرهها یا نقاطی که به وسیلهٔ مسیرها به هم مربوط میشوند؛
2- مسیرها یا خطوطی که بین مکانها قرار گرفتهاند.
با تحلیل مسیرها و گرهها میتوان قابلیت دسترسی و کارایی یک شبکه را بررسی کرد. به نقشهٔ زیر توجه کنید؛ روی این نقشه تعدادی از نقاط به وسیلهٔ مسیرها به یکدیگر متصل شدهاند. برای ارتباط هر مکان با مکانهای دیگر، دو ماتریس الف و ب ترسیم شده است.
با توجه به ماتریس الف، هرچه مجموع طول مسیرهای پیموده شده، از یک مکان به مکانهای دیگر کمتر باشد، دسترسی آن مکان به سایر مکانها بهتر است. در ماتریس الف، مکانهای فردوس و درهشور کمترین مجموع طول مسیر را با اعداد 487 و 549 کیلومتر دارند. در ماتریس ب چنین در نظر گرفته میشود که برای رفتن از یک مکان به مکانهای دیگر، هرچه تعداد نقاطی که بر سر راه قرار میگیرند کمتر باشد، قابلیت دسترسی آن مکان مطلوبتر است؛ زیرا تعداد نقاط بیشتر به معنای تراکم رفت و آمد و تأخیر زمانی بیشتر است. بنابراین، در ماتریس ب مکانهای فردوس و دره شور با کمترین نقاط بر سر راه در جدول یعنی 11 مطلوبترین دسترسی را دارند.
فعالیت (صفحهٔ 61 کتاب درسی)
1- با توجه به نقشۀ منطقۀ فرضی، ماتریس الف و ب را برای شبکه راهها رسم کنید. سپس بگویید کدام مکانها مطلوبترین و نامطلوبترین دسترسی را دارند.
در ماتریس الف - کمترین نقاط را شهرک با 14 نقطه دارند که مطلوبترین دسترسی را دارند.
جمع تعداد نقاط | خرم دشت | کوشک | شهرک | پشت کوه | نصر آباد | سراب | قاسم آباد | افشاریه | رودبار | دستگرد | الف |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
23 | 1 | 3 | 2 | 3 | 4 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 | دستگرد |
20 | 1 | 3 | 2 | 3 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 | 1 | رودبار |
19 | 2 | 3 | 2 | 3 | 3 | 2 | 1 | 0 | 1 | 2 | افشاریه |
16 | 2 | 2 | 1 | 3 | 2 | 1 | 0 | 1 | 2 | 3 | قاسم آباد |
34 | 4 | 4 | 3 | 2 | 1 | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | سراب |
23 | 3 | 3 | 2 | 1 | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 4 | نصر آباد |
20 | 2 | 2 | 1 | 0 | 1 | 3 | 2 | 3 | 3 | 3 | پشت کوه |
14 | 1 | 1 | 0 | 1 | 2 | 2 | 1 | 2 | 2 | 2 | شهرک |
22 | 2 | 0 | 1 | 2 | 3 | 3 | 2 | 3 | 3 | 3 | کوشک |
17 | 0 | 2 | 1 | 2 | 3 | 3 | 2 | 2 | 1 | 1 | خرم دشت |
در ماتریس ب - شهرک با طول مسیر 66/6 مطلوبترین مسیر دسترسی را دارند.
جمع مسیر به کیلومتر | خرم دشت | کوشک | شهرک | پشت کوه | نصر آباد | سراب | قاسم آباد | افشاریه | رودبار | دستگرد | ب |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
99/2 | 2/7 | 10 | 6/7 | 9/8 | 17/8 | 22/4 | 15/4 | 9/4 | 5 | 0 | دستگرد |
79/5 | 3 | 10/3 | 7 | 10/1 | 16/9 | 12/4 | 10/4 | 4/4 | 0 | 5 | رودبار |
88/3 | 7/4 | 14/7 | 11/4 | 14/5 | 12/5 | 8 | 6 | 0 | 4/4 | 9/4 | افشاریه |
86/7 | 13 | 12/3 | 9 | 12/1 | 6/5 | 2 | 0 | 6 | 10/4 | 15/4 | قاسم آباد |
96/1 | 15 | 14/3 | 11 | 12/5 | 4/5 | 0 | 2 | 6 | 13/4 | 17/4 | سراب |
108 | 15/1 | 14/4 | 11/1 | 8 | 0 | 4/5 | 6/5 | 12/5 | 18/1 | 17/8 | نصر آباد |
85/2 | 7/1 | 6/4 | 3/1 | 0 | 8 | 14/1 | 12/1 | 14/5 | 10/1 | 9/8 | پشت کوه |
66/6 | 4 | 3/3 | 0 | 3/1 | 11/1 | 11 | 9 | 11/4 | 7 | 6/7 | شهرک |
89/8 | 4 | 3/3 | 0 | 3/1 | 18/8 | 14/3 | 12/3 | 14/7 | 10/3 | 9 | کوشک |
71/4 | 0 | 7/3 | 4 | 7/1 | 15/1 | 13/4 | 11/4 | 7/4 | 3 | 2/7 | خرم دشت |
2- طول مسیر مستقیم بین رودبار و دستگرد 4 کیلومتر است. ولی احداث یک راه مستقیم بین این دو مکان میسر نبوده است. با توجه به نقشه شاخص انحراف را برای این مسیر حساب کنید.
شاخص انحراف
نقاطی که در یک شبکه دسترسی مطلوبی دارند، علاوه بر برنامهریزی حملونقل در مطالعات مکانیابی نیز مورد توجه قرار میگیرند؛ برای مثال، در مکانیابی برای احداث یک فروشگاه، کارخانه یا تعیین یک روستا یا شهر به عنوان مرکز خدماتدهی به سایر سکونتگاههای اطراف.
نوع و حجم محموله
در انتخاب شیوهٔ حملونقل به نوع و حجم محمولهها توجه میشود؛ برای مثال، شیوهٔ حملونقل برخی کالاها که به مراقبت خاص یا کانتینرهای یخچالدار نیاز دارند، مانند گل، دارو یا مواد غذایی، با شیوهٔ حمل کالاهای گران قیمت، مانند تجهیزات الکترونیکی، یا کالاهای سنگین و حجیم، مانند زغال سنگ و آهن، متفاوت است. به طورکلی، هرچه حجم محموله بیشتر باشد (مانند غلات به صورت فله)، هزینهٔ حمل آن کمتر میشود.
سرعت و زمان
در برنامهریزی حملونقل، سرعت رسیدن مسافر یا کالا به مقصد و زمانی که برای نقل و انتقال طی میشود، اهمیت دارد. برخی کالاها باید به سرعت حمل شوند و به مقصد برسند؛ درحالی که برای برخی دیگر، صرف زمان طولانی مشکلی ایجاد نمیکند.
هزینهها
در برنامهریزی حملونقل برای هر ناحیه، هزینههای سرمایهای و عملیاتی برای ساختن راهها، پایانهها و خرید ناوگان و همچنین بازدهی آنها محاسبه میشود؛ برای مثال، حملونقل ریلی به سرمایهٔ فراوانی نیاز دارد اما بازدهی آن در آینده، هزینهٔ سرمایه گذاری را جبران میکند، مسافر و بار بیشتری حمل میشود و ترافیک ندارد. هزینهٔ انرژی نیز مهم است. هرچه قیمت انرژی مصرف شده در یک شیوهٔ حملونقل بیشتر باشد، هزینهٔ حمل بیشتر میشود.
تقاضا
در مدیریت حملونقل باید به میزان و نوع تقاضا توجه کرد. برای مثال، ناحیهای که در آن جمعیت زیادی نیاز به جابهجایی دارند یا رساندن خدمات آموزشی و بهداشتی به آنها ضروری است، نسبت به نواحیای که تقاضای حملونقل فصلی یا موقتی دارند، در اولویت قرار میگیرند.
ویژگیهای طبیعی
ویژگیهای طبیعی نواحی بر مدیریت سامانههای حملونقل تأثیر میگذارند. آب و هوا بر حملونقل تأثیر مستقیم دارد. برای مثال، در کشورهای اسکاندیناوی با توجه به زمستانهای سخت، بارش برف و یخبندان، تجهیزات خاصی در پاکسازی جادهها یا احداث فرودگاهها به کار میرود. نوع سواحل از نظر بریدگی یا مخاطرات محیطی مانند سونامی یا طوفانهای موسمی بر احداث و مدیریت بندرگاهها تأثیر میگذارد. احداث خط آهن در نواحی مرتفع و تپه ماهوری با نواحی مسطح فرق دارد. بنابراین، با توجه به تأثیر ویژگیهای طبیعی و هزینههای فناوری اجرای طرحهای حملونقل باید مطالعه و بررسی شود.
حفظ محیط زیست
توسعهٔ حملونقل نگرانیهای جدی دربارهٔ حفظ محیط زیست به وجود آورده است. مشکلات زیست محیطی ناشی از حملونقل از دو جنبه قابل توجه است:
الف) تأثیر حملونقل بر مصرف انرژی
همه روزه در جهان میزان زیادی انرژی برای حملونقل مسافر و بار مصرف میشود. با توسعهٔ وسایل حملونقل موتوری، مصرف سوختهای فسیلی بسیار افزایش یافته است. در چند دههٔ اخیر از انرژیهای جایگزین مانند انرژی الکتریکی یا انرژیهای نو (خورشیدی) برای حملونقل استفاده شده اما به کارگیری این انرژیها هنوز بسیار محدود است و از نظر هزینه و فناوری مشکلات و تنگناهای زیادی دارد.
ب) تأثیر حملونقل بر محیط زندگی
به نمودار تأثیرات حملونقل بر آب، هوا و زمین توجه کنید و آن را توضیح دهید.
تأثیرات حملونقل بر محیط زیست
- تغییرات آبوهوایی، انتشار گازهای گلخانهای
- آلودگی هوا (کربن دیاکسید، کربن مونوکسید و ...)
- آلودگی صوتی (سروصدای خودروها، هواپیماها، قطار و ...)
- آلودگی آب (تردد کشتیها و نفتکشها در دریا و بنادر و ...)
- آلودگی و فرسایش خاک در اثر احداث جادهها، تونلها و ورود مواد نفتی و روغن به خاک
- کاهش تنوع زیستی، تخریب پوشش گیاهی به منظور راهسازی و...
- آلودگی منظر (انبوه موتورسیکلتها، کانتینرها و...)
در برنامهریزی و مدیریت حملونقل باید تلاش شود که تأثیرات نامطلوب حملونقل بر محیط به کمترین حد ممکن برسد.
ایمنی
یکی از موضوعات مهم در مدیریت حملونقل، تأمین ایمنی مسافران و کالاها در هنگام جابهجایی است. با اختراع و گسترش وسایل حملونقل موتوری مسئله تصادفات و مرگ و میر یا زخمی شدن مسافران پیش آمد که البته این حوادث در حملونقل جادهای بیش از سایر شیوههای حملونقل است.
برای حفظ ایمنی در حملونقل، فعالیتهای مختلفی انجام میگیرد:
- وضع قوانین و مقرراتی که موجب رعایت نکات ایمنی میشود؛ مانند مقررات راهنمایی و رانندگی، مقررات جابهجایی کالا و... .
- استفاده از تجهیزات ویژه در وسایل حملونقل مانند کمربند ایمنی و کیسهٔ هوا در خودروها یا جلیقهٔ نجات در هواپیماها و کشتیها و ... .
- روشها و تجهیزاتی که برای پایش و نظارت بر حملونقل خصوصی و عمومی به کار گرفته میشود؛ مانند دوربینهای کنترل سرعت در جادهها یا کنترل چمدانها و مسافران با اشعهٔ X در فرودگاهها و... .
- تقویت فرهنگی ایمنی: به موازات گسترش حملونقل، آموزش نکات ایمنی باید افزایش یابد؛ برای مثال، اصول رانندگی صحیح در جادهها و رعایت نکاتی نظیر پرهیز از سبقت و سرعت غیرمجاز، استراحت کافی قبل از حرکت، و پرهیز از صحبت کردن با تلفن همراه باید تقویت شود.
به ساکنان مناطق نزدیک ریلهای قطار باید آموزش داده شود که از توقف روی ریلها خودداری کنند؛ زیرا رانندگان قطار نمیتوانند بلافاصله پس از مشاهدهٔ عابران پیاده، قطار را متوقف کنند. همچنین خطرات پرتاب اشیا به سمت قطارها را که علاوه بر خسارت زدن به اموال عمومی، موجب زخمی شدن مسافران میشود، باید به آنان گوشزد کرد.
به ساکنان روستاها و مزارع مجاور خطوط لولهٔ حمل نفت و گاز باید آموزش داده شود که از حفاریهای غیر مجاز در این نواحی و دستکاری لولهها بپرهیزند؛ زیرا در غیر این صورت، با خطر انفجار و سوختگی شدید روبهرو میشوند.
|
|
|
یکی از گامهای مهم در زمینهٔ فرهنگ ایمنی، تقویت «فرهنگ بیمه» است. بیمهٔ مسافران، بیمهٔ وسایل حملونقل و بیمهٔ اموال و باری که از جایی به جای دیگر حمل میشود، به بیمه گزاران کمک میکند که آسودگی خاطر داشته باشند و پس از وقوع حوادث احتمالی، بخشی از خسارتها و ضررهایشان جبران شود.
حملونقل چندوجهی
حملونقل چندوجهی یا چندمنظوره، ترکیبی از دو یا چند شیوهٔ مختلف حملونقل است. امروزه برنامهریزان تلاش میکنند که در برنامههای مختلف به جای یک شیوهٔ حمل کالا از مبدأ تا مقصد، از دو یا چند شیوه استفاده شود تا بتوان زمان و هزینهٔ حملونقل را به خوبی مدیریت کرد.
برای مثال، تصمیم گرفته میشود که کالا به وسیلهٔ کامیون به محل کانتینرها برده شود و پس از قرار گرفتن در کانتینرها با قطار به سمت بندر حمل شود. سپس، با کشتی به بندر مقصد حمل گردد و از آنجا به کشتیها و شناورهای کوچک منتقل و توزیع شود. مطالعات نشان میدهد که حملونقل چندوجهی هزینههای حملونقل را به طور مؤثری کاهش میدهد.
فعالیت (صفحهٔ 66 کتاب درسی)
1- الف) به نظر شما تصادفات جادهای چه هزینههای مادی و معنوی را به جامعه تحمیل میکند؟ آنها را فهرست کنید.
در ایران معمولاً در بررسی هزینههای تصادفات 6 عنصر به عنوان عناصر اصلی تشکیل دهندهٔ هزینهٔ تصادفات جادهای در نظر گرفته میشود. 1- هزینههای اشیای منهدم شده یا خسارت دیده، 2- هزینهٔ جراحات جسمانی (غیر از معلولیت دائمی)، 3- هزینههای اوقاف تلف شده، 4- هزینهٔ درد، غم، جراحات روانی و صدمات روحی، 5- هزینهٔ جان افراد فوت شده، 6- هزینهٔ معلولیتهای دائمی و هزینههای اداری
ب) مهمترین کاری که برای جلوگیری از وقوع این تصادفات باید انجام شود چیست؟
نوسازی ناوگان حملونقل جادهای - تأمین منابع مالی مورد نیاز جهت توسعهٔ و نگهداری و بهرهبرداری امور حملونقل جادهای - افزایش امنیت جادهها - شناسایی نقاط پرتصادف جادهها و ایمنسازی آنها - نصب GPS روی خودروها - کنترل ساعات کاری رانندگان حملونقل عمومی - تجهیز پایگاههای خدمات فوریتهای پزشکی در جادهها
2- شما و اعضای خانوادهتان تاکنون از کدام بیمههای مربوط به حملونقل استفاده کردهاید؟
از بیمههای شخص ثالث، بیمه مسافران مربوط سفرهای هوایی، اتوبوس و قطار استفاده کردهام.
سقف پرداخت خسارت هر بیمه چه مبلغی بوده است؟ بستگی به نوع و هدف از بیمه دارد.
3- فرض کنید از شما خواستهاند از مکان الف به ب جادهای طراحی کنید و بسازید. این جاده باید از داخل هر مربع بگذرد و نباید از منطقهٔ جنگلی عبور کند. همچنین باید کم هزینهترین مسیر را بسازید. ابتدا نقشه را با توجه به راهنمای آن رنگ آمیزی کنید تا همه چیز قابل فهمتر شود. سپس، چند مسیر طراحی کنید و برای هریک شماره بگذارید. بعد بگویید بهترین و کم هزینهترین مسیر کدام است.
هزینهها | جاده (1) | جاده (2) | جاده (3) | ... |
---|---|---|---|---|
عبور از هر مربع 200 میلیون تومان | 4/8 میلیارد | 4 میلیارد | 2 میلیارد | |
جاده سازی در هر مربع منطقهٔ تپه ماهور 600 میلیون تومان | - | - | 1/2 میلیارد | |
جاده سازی در هر مربع منطقهٔ تپه ماهور 600 میلیون تومان | 800 میلیون | - | 2/4 میلیارد | |
عبور از مناطق مسکونی 700 میلیون تومان | - | 1/4 میلیارد | - | |
بازسازی پل قدیمی برای عبور جاده 200 میلیون تومان | - | 200 میلیون | - | |
ساختن یک پل جدید روی دریاچه یا رودخانه 500 میلیون تومان | 500 میلیون | - | 500 میلیون | |
جمع هزینهها | 6/1 میلیارد | 5/6 میلیارد | 6/1 میلیارد |
- بهترین مسیر جاده شماره 2 میباشد چون هزینه کمتری دارد.
مدیریت حملونقل شهری
همانطور که در درس 1 خواندید، با رشد شتابان شهرنشینی، امروزه شهرها بیشتر جمعیت جهان را در خود جای دادهاند و به ویژه شهرهای پرجمعیت در حال افزایشاند. از سوی دیگر، با گسترش شهرها و حومه نشینی فاصلهٔ بین محل کار و سکونت افزایش یافته است.
با توجه به آنچه گفته شد، حملونقل یکی از اساسیترین نیازهای روزانهٔ مردم شهرهاست. البته علاوه بر جابه جاییهای روزانه، شهرهایی که مقصد گردشگری هستند، باید وسایل حملونقل مناسب برای گردشگران را نیز فراهم کنند. از این رو، مدیریت حملونقل درون شهری یکی از موضوعات مهم شهرها در چند دههٔ اخیر بوده است.
مشکلات حملونقل شهری
مهمترین مشکلات حملونقل شهری به ویژه در شهرهای بزرگ عبارتاند از:
- ترافیک، که موجب میشود مردم مدت زمان زیادی را در حالت توقف یا حرکت کند خودروها سپری کنند. ساعت اوج ترافیک (پیک ترافیک) به ساعاتی از شبانهروز گفته میشود که در آن میزان حضور وسایل نقلیه و عابران در خیابانهای شهر به اوج خود میرسد.
- آلودگی هوا و افزایش بیماریهای تنفسی، سردرد، خستگی، استرس و فشارخون، که از مشکلات مهم شهرهای بزرگاند.
- آلودگی صوتی و آلودگی منظر ناشی از سروصدای خودروها و موتورسیکلتها و خودروهای فرسوده
- مشکل کمبود پارکینگ و اتلاف وقت برای پارک کردن خودروها
- هزینهٔ احداث بزرگراهها و خرید و تعمیر ناوگان حملونقل عمومی شهری.
|
|
راهکارهای بهبود حملونقل شهری
برنامهریزان تلاش کردهاند که برای مقابله با مشکلات حملونقل شهری تدابیری بیندیشند. گسترش حملونقل عمومی مهمترین راهکار بهبود حملونقل شهری است. سامانهٔ حملونقل عمومی یعنی سامانهای که در آن مسافران با خودرویی که مالک آن هستند، سفر نکنند و سفرهای درون شهری به صورت جمعی و مشترک انجام شود. البته از گذشته در شهرها تاکسیها، اتوبوسها و مینیبوسها وظیفهٔ حملونقل عمومی را برعهده داشتهاند.
در چند دههٔ اخیر برای بهبود حملونقل عمومی درون شهری در کشورهای مختلف اقداماتی صورت گرفته است که برخی از آنها عبارتاند از:
گسترش حملونقل درون شهری ریلی، مانند مترو، تراموا و مونوریل؛ این نوع حملونقل آلایندگی کمتری دارد، تعداد زیادی از مسافران شهری را جابهجا میکند و ترافیک ندارد.
|
|
|
- ایجاد مسیرهای اتوبوس تندرو (BRT) که از سال 1990 میلادی در شهرهای دنیا انجام شده است. سرعت اتوبوسهای درون شهری با حرکت در مسیرهای ویژه و نظایر آن افزایش مییابد.
ـ استفاده از اتوبوسهای برقی که سابقهای بسیار طولانی دارند. این اتوبوسها هوا را آلوده نمیکنند و عمر موتورشان زیاد است. البته گسترش شبکهٔ برق رسانی برای آنها، هزینهبر است. در سال 2013 م. در بیش از 300 شهر پایتختی از اتوبوسهای برقی استفاده شده است. در ایران فقط در تهران چند مسیر اتوبوس برقی وجود دارد.
- گسترش دوچرخه سواری: دوچرخه وسیلهای مناسب برای سفرهای تا 5 کیلومتر مسافت در شهرهاست. دوچرخه نه تنها آلایندهٔ هوا نیست بلکه استفاده از آن، تأثیر زیادی بر سلامت افراد میگذارد. امروزه در کشورهایی مانند هلند، دانمارک، آلمان و سوئد، سهم دوچرخه از سفرهای درون شهری بین 10 تا 30 درصد است.
در کشور ما نیز از دیرباز در برخی شهرها مانند اصفهان، یزد، کاشان، بُناب و میاندوآب، فرهنگ استفاده از دوچرخه بسیار رایج بوده است.
در بُناب و میاندوآب اغلب خانوادهها دوچرخه دارند و بسیاری از مردم با دوچرخه به سرکار میروند. همایشهای دوچرخه سواری نیز در این شهرها برگزار میشود.
بنابراین، ضرورت دارد مسیرهای ویژه دوچرخه سواری، توقفگاههای (پارکینگ) امن دوچرخه و نظایر آن در این شهرها و سایر شهرهای کشور ایجاد شود.
در مدیریت حملونقل شهری، دسترسی عادلانه همهٔ اقشار و طبقات اجتماعی به وسایل حملونقل با حداقل هزینه باید در نظر گرفته شود. همچنین برای افراد کمتوان و دچار معلولیت یا افرادی که برای دفاع از وطن به افتخار جانبازی نائل شدهاند، تسهیلات لازم ایجاد شود.
ترویج پیادهروی و ایجاد مسیرهای پیادهرو، تشویق مردم به استفاده از خودروهای هیبریدی، تعیین محدودههای ممنوعه برای رفت و آمد خودروهای شخصی (طرح ترافیک) و ایجاد پارکینگهای طبقاتی از جمله کارهایی است که برای بهبود حملونقل شهری انجام میگیرد.
فعالیت (صفحهٔ 70 کتاب درسی)
1- با جست وجو در اینترنت، پرترافیکترین شهرهای جهان را شناسایی و در کلاس معرفی کنید. لسآنجلس - نیویورک - سائوپائولو (برزیل) - بوگوتا (کلمبیا) - لندن (انگلیس)
2- برای گسترش حملونقل دوچرخهای در شهرهای کشور چه تدابیری باید اندیشید؟
طراحی مسیرهای دوچرخه و ایجاد موقعیت فضایی مناسب برای دوچرخه سواری ساکنین و به خصوص کودکان از سطح محلهها تا شهر - گسترش فرهنگ دوچرخهسواری - استفاده از تجربیات کشورهای دیگر - سرمایهگذاری بخش خصوصی برای استفاده از سیستمهای دوچرخه اشتراکی - ایجاد محیطی سالم برای حفظ امنیت روانی و جانی دوچرخهسواران - حمایت جامعه و تشویق به دوچرخهسواری
3- یک گروه تحقیق، به مدت یک هفته تعداد خودروهایی را که از یکی از خیابانهای اصلی یک شهر فرضی عبور کردهاند، شمرده و سپس میانگین عبور هفتگی را در هر ساعت در جدول یادداشت کردهاند. شما با توجه به اعداد جدول، نمودار تردد در آن خیابان را روی یک برگه رسم کنید و ساعات اوج ترافیک (پیک) را در منطقه نشان دهید.
4- برای بهبود حملونقل در شهر محل سکونت خود چه پیشنهادهایی دارید؟ پس از همفکری با دوستانتان، پیشنهادها را جمع بندی کنید و به کمک معلم، آنها را در قالب یک نامه برای شورای شهر خود بفرستید.
توسعه کیفی و کمی حملونقل عمومی - کاهش استفاده از خودروی شخصی و ...
مدیریت حملونقل در کشور ما
کشور ایران موقعیت جغرافیایی و ترابری بسیار مناسبی در منطقهٔ جنوب غربی آسیا و قفقاز دارد. از این رو، سرمایهگذاری در زمینهٔ توسعهٔ حملونقل، به ویژه حملونقل آبی و ریلی، میتواند موجب پیشرفت اقتصاد و گسترش تجارت کشور ما با سایر کشورها شود. در ایران مدیریت حملونقل آبی، جادهای و ریلی بر عهده سازمانها و شرکتهای تابعهٔ وزارت راه و شهرسازی، و حملونقل فراوردههای نفتی و گاز برعهده شرکتهای تابع وزارت نفت است.
|
|
|
|
|
مدیریت حملونقل شهری نیز بر عهدهٔ شهرداریهاست. پلیس راهور ناجا، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پایش امنیت و ایمنی حملونقل را در جادهها، فرودگاهها و ایستگاههای راه آهن و مسیرها بر عهده دارند.
فعالیت (صفحهٔ 72 کتاب درسی)
1- به پایگاه اینترنتی شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران وارد شوید و روی گزینۀ قطار مسافری کلیک کنید. مبدأ و مقصد مورد نظرتان را وارد کنید و از زمان حرکت و تعداد قطارها مطلع شوید و ایستگاههای بین هر مسیر را روی نقشه مشاهده کنید.
2- با سامانه اطلاع رسانی حملونقل جادهای به شمارۀ 141 تماس بگیرید و از آخرین وضعیت هواشناسی و ترافیک مسیرهای مورد نظرتان مطلع شوید.
3- به پایگاه اینترنتی شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران مراجعه و روی گزینۀ «چند رسانهای» کلیک کنید. با این کار میتوانید فیلمهای پویانمایی (انیمیشن) مربوط به ایمنی در خطوط لوله را مشاهده کنید و در کلاس نمایش دهید.
4- به پایگاه اینترنتی سازمان بنادر و دریانوردی مراجعه و روی گزینۀ آمار کلیک کنید. با راهنمایی معلم، آمار و اطلاعات مورد نظر خود (برای مثال اقلام تخلیه یا بارگیری شده در بنادر) را استخراج کنید و در کلاس ارائه دهید.
فنون و مهارتهای جغرافیایی (2)
برخی از فنون و مهارتهای جغرافیایی پیوند نزدیکی با موضوع حملونقل دارند و شاید بتوان گفت توسعه و گسترش حملونقل در سیارهٔ زمین، در به وجود آمدن یا گسترش آنها تأثیر زیادی داشته است. در این بخش، دو موضوع ساعت هماهنگ جهانی (UTC) و مسیریابی با استفاده از سامانه موقعیتیاب جهانی (GPS) را بررسی میکنیم.
ساعت هماهنگ جهانی (UTC)
در قرن نوزدهم، با توسعهٔ قطارها و شبکهٔ ریلی و همچنین کشتیرانی در مسافتهای طولانی، اختلاف ساعت ورود و خروج کشتیها و قطارها در مبدأ و مقصد، آشفتگی و سردرگمیهای زیادی پدید آورد و به ویژه در کشورهای صنعتی، مانند ایالات متحدهٔ آمریکا، اختلاف ساعت یا وقت محلی به مشکلی مهم تبدیل شد.
سرانجام، در سال 1884 میلادی در یک همایش بینالمللی توافق شد که نصفالنهار گرینویچ، که از رصدخانهٔ گرینویچ لندن عبور میکند، به عنوان مبدأ اندازهگیری طول جغرافیایی در نظر گرفته شود. بعدها در سال 1911 میلادی، کرهٔ زمین به 24 منطقهٔ زمانی یا قاچ ساعتی تقسیم شد.
فعالیت (صفحهٔ 73 کتاب درسی)
روی کرهٔ جغرافیایی، نصف النهار مبدأ و امتداد آن را در کرهٔ زمین مشاهده کنید و بگویید این نصف النهار به جز انگلستان از کدام کشورها عبور میکند.
فرانسه، اسپانیا، الجزایر، مالی، بورکینافاسو، توگو، غنا
زمان محلی، زمان رسمی
برای اینکه به نقش نصف النهار گرینویچ به عنوان مبدأ اندازه گیری زمان برای کشورها بهتر پی ببریم، لازم است موضوع زمان محلی و زمان رسمی را مرور کنیم.
کرهٔ زمین حول محور قطبهای خود در حال چرخش است و یک دور کامل آن، 24 ساعت طول می کشد که به آن یک شبانهروز میگویند.
با توجه به حرکت زمین از غرب به شرق، مناطق مختلف کره زمین واقع بر نصف النهارها پی در پی در مقابل خورشید قرار میگیرند.
در شکل زیر، ابتدا نقطهٔ الف و سپس نقطهٔ ب در مقابل خورشید قرار میگیرد.
پس، ساکنان نقطهٔ الف طلوع خورشید را زودتر مشاهده میکنند و ظهر در آنجا زودتر فرا میرسد.
بدین ترتیب، بین همهٔ مکانهای واقع بر نصفالنهارهای مختلف کره زمین همواره اختلاف زمانی وجود دارد؛ به طوری که در یک کشور، زمان واقعی دو شهر مجاور که روی یک نصف النهار قرار دارند، متفاوت است. حتماً هنگام سفر به شهرهای مختلف ایران متوجه شدهاید که اوقات شرعی، یعنی اذان صبح، ظهر و مغرب، در شهرهای مختلف متفاوت است.
فعالیت (صفحهٔ 74 کتاب درسی)
اگر ساعت اذان صبح در تهران 5:10 باشد، موقع اذان صبح در کدام یک از این دو شهر زودتر و در کدام یک دیرتر است؟ چرا؟
مشهد: در مشهد زودتر زیرا مشهد در نصفالنهار قبل از تهران قرار دارد.
ارومیه: در ارومیه دیرتر زیرا ارومیه در نصفالنهار بعد از تهران قرار دارد.
همانطور که گفته شد، زمان واقعی یا ساعت محلی اختلالاتی در برنامهٔ حرکت وسایل حملونقل و فعالیتهای اقتصادی و باز و بسته شدن ادارات و صنایع و... در داخل یک کشور و بین کشورها پدید میآورد. به همین سبب، کشورها به جای ساعت واقعی از ساعت رسمی یا استاندارد استفاده میکنند.
محیط کرهٔ زمین 360 درجه است و یک دور چرخش آن 24 ساعت طول میکشد. پس، میتوان کره زمین را به 24 قاچ تقسیم کرد که هر قاچ 15 درجه پهنا دارد. هر منطقهٔ زمانی یک قاچ یا یک ساعت است و یک نصف النهار مرکزی دارد. توافق شده است که همهٔ نصفالنهارهایی که داخل یک قاچ قرار گرفتهاند ساعت یکسانی داشته باشند.
قاچهایی که در شرق نصف النهار مبدأ قرار گرفته اند 1+، 2+، 3+ و ... به ترتیب از ساعت گرینویچ جلوترند. برعکس زمان رسمی قاچهایی که در غرب ساعت گرینویچ قرار دارند 1-، 2- و 3- از ساعت گرینویچ عقبترند.
ساعت هر یک از کشورها با توجه به زمان بندی گرینویچ معین شده است. برای مثال، ساعت رسمی ایران نسبت به زمان بندی گرینویچ با توجه به تفاضل نصفالنهاری 3:30+ است و ساعت رسمی سنت جان کانادا 4- و بمبئی هند 5:30+ است.
خط روز گردان
همانطور که در پایهٔ نهم خواندید، خط فرضی روز گردان (خط بینالمللی زمان) نصفالنهار 180 درجهای است که در امتداد نصف النهار مبدأ در آن سوی کره زمین قرار گرفته است. از نصف النهارگرینویچ تا خط روز گردان در جهت شرق به 180 درجه شرقی و در جهت غرب به 180 درجه غربی تقسیم شده است. هنگام عبور از این خط از غرب به شرق باید یک روز به تقویم اضافه شود و بر عکس، هنگام عبور از شرق به غرب باید یک روز از تقویم کم شود. خط روز گردان را روی یک کره جغرافیایی مشاهده کنید. این خط در برخی از نقاط انحراف پیدا کرده است تا از مشکلات روز تقویمی در مکانهای مختلف کشورها یا جزایری که خط از آنها عبور میکند، جلوگیری شود.
فعالیت (صفحهٔ 76 کتاب درسی)
1- با استفاده از نقشه یا کرۀ جغرافیایی پاسخ دهید:
- مسافران پرواز هواپیمایی کرمان به نجف باید ساعت خود را جلو ببرند یا عقب؟ چرا؟ مسافران باید ساعت خود را عقب ببرند چون از شرق به غرب حرکت کردهاند.
- برای رفتن از تهران به دهلی، ساعت خود را جلو میکشید یا عقب؟ چقدر؟ ساعت خود را جلو میکشیم چون از غرب به شرق حرکت کردهایم. دوساعت
- فردی از توکیو به آلاسکا سفر میکند و از خط روز گردان میگذرد؛ چه تغییری در روز و تقویم او رخ میدهد؟ باید یک روز به تقویم او اضافه گردد چون از شرق به غرب حرکت میکند و از خط روز گردان عبور کرده است.
2- اختلاف طول جغرافیایی دو شهر الف و ب 19 درجه است. اختلاف زمانی این دو شهر را حساب کنید.
3- شهر الف روی نصفالنهار 40 درجۀ شرقی و شهر ب روی نصفالنهار 4 درجۀ شرقی واقع شده است، اگر در شهر الف ساعت 18 باشد در شهر ب ساعت چند است؟
4- شهر مسکو روی نصف النهار 37 درجۀ شرقی و شهر لیسبون (پرتغال) روی نصف النهار 8 درجۀ غربی واقع شده است، اگر در مسکو ساعت 20 باشد در لیسبون ساعت چند است؟
توجه: همکاران محترم، در صورتی که سؤالی مربوط به محاسبهٔ اختلاف ساعت و طول جغرافیایی به دانشآموزان میدهید، حتماً نقشه در اختیار آنان بگذارید یا موقعیت مکانی و جهت جغرافیایی شهرها را معین کنید.
سامانۀ موقعیت یابی جهانی
سامانهٔ موقعیت یابی جهانی یا جیپیاس (GPS) متشکل از حداقل 24 ماهواره است که به طور شبانهروزی در یک مدار دقیق، زمین را دور میزنند و سیگنالهای حاوی اطلاعات را به زمین میفرستند. سامانهٔ جیپیاس که متخصصان در ایالات متحده آمریکا آن را طراحی کرده و در فضا قراردادهاند، ابتدا برای مقاصد نظامی تولید شد اما از سال 1980 میلادی، بخشی از این سامانه به طور رایگان در اختیار عموم مردم جهان قرار گرفته است.
اطلاعاتی را که این ماهوارهها میفرستند، میتوان با گیرندههای جیپیاس دریافت کرد.
دستگاههای گیرنده جیپیاس (GPS) انواع گوناگون دارند. مهمترین کاربرد همهٔ آنها تعیین موقعیت جغرافیایی و طول و عرض و ارتفاع مکانها و زمان مورد نظر است.
از جیپیاس در امور مختلف مانند نقشه برداری، طرحهای عمرانی، کوهنوردی، عملیات امداد و نجات در حوادث مختلف مانند زلزله و سیل، ردیابی و کنترل ترافیک استفاده میشود.
امروزه از دستگاههای جیپیاس در ناوبری هواپیماها و کشتیها و خودروها استفاده میشود.
یکی از کاربردهای مهم سامانهٔ موقعیتیاب جهانی (GPS)، مسیریابی است که امروزه گیرندههای جیپیاس بر روی بیشتر گوشیهای هوشمند تلفن همراه نصب شده است و مردم جهان برای مسیریابی از آن استفاده میکنند. با فعال کردن گزینهٔ مکان یا موقعیت (location) روی رایانه یا گوشی تلفن همراه، گیرنده جیپیاس توسط ایستگاههای مخابراتی اطلاعات سامانهٔ ماهوارهای را از طریق ایستگاههای مخابراتی دریافت میکند و میتواند موقعیت مکانی کاربر را تشخیص دهد.
بر همین مبنا شرکتهای مختلف، برنامههای نرم افزاری (apps) مختلفی تولید کردهاند و هریک سعی میکنند با ارائه امکانات بهتر، در کاربران قابلیتهای بیشتری برای استفاده از جیپیاس به وجود آورند. کاربران با بارگیری (دانلود) و نصب این برنامهها از خدمات گسترده و گوناگونی در زمینه نقشهٔ مکانها و مسیرها بهرهمند میشوند.
برخی از این قابلیتها عبارتاند از:
- دسترسی به نقشهٔ شهرها، مکانهای مختلف، خیابانها، کوچهها و نام آنها
- وارد کردن مبدأ و مقصد توسط کاربر و نمایش چند مسیر پیشنهادی توسط نرم افزار، تخمین زمان و مسافت مسیرها به صورت پیاده، با وسایل حملونقل عمومی و ...
- نمایش طول و عرض جغرافیایی مکانها
- نمایش وضعیت آب و هوایی مکانها
- نمایش لحظه به لحظه، فاصله از مبدأ تا مقصد در مسیر حرکت کاربر، امکان علامت گذاری مسیر راهپیمایی
- نمایش نقشه شهرها و مکانها به صورت سه بعدی و با عوارض و ناهمواریها و ساختمانها
- نمایش جهتهای جغرافیایی و قبله
- نمایش رستورانها، پمپ بنزینها، ایستگاههای پلیس و دوربینهای کنترل در مسیر انتخاب شده
- هدایت کاربر در موقع حرکت به صورت صوتی و تصویری و اعلام خطا در مسیر و دادن هشدارهای ترافیکی
- امکان به اشتراک گذاشتن موقعیت مکانی برای سایر افراد به منظور یافتن یکدیگر
- امکان ذخیره کردن نقشهها برای زمانی که به اینترنت دسترسی نیست (استفاده آف - لاین).
فعالیت (صفحهٔ 80 کتاب درسی)
1- الف) گزینۀ مکان یا جیپیاس را روی یک گوشی تلفن همراه مشاهده و فعال کنید.
ب) تاکنون از کدام یک از برنامههای نرمافزاری مربوط به مسیریابی استفاده کردهاید؟ کدام برنامهها را میشناسید؟ آنها را در کلاس معرفی کنید.
2- با راهنمایی معلم و با استفاده از یک نرم افزار مسیریابی و جیپیاس گوشی تلفن همراه، قابلیتهایی را که در صفحۀ قبل گفته شد مشاهده و به طور عملی تمرین کنید.
3- هر یک از تصاویر 1-3 چه قابلیتهایی را در برنامۀ نرم افزاری مربوط نشان میدهند؟ توضیح دهید.
4- به پایگاه اینترنتی مرکز مدیریت راههای کشور به نشانی www.141.ir وارد شوید. روی گزینۀ مسیریابی کلیک کنید. نام مبدأ و مقصد را در فضاهای مستطیل شکل وارد کنید تا طول مسیر و زمان سفر بین مکانهای مورد نظرتان، شهرهای بین راه، وضعیت هوا و ... را بیابید.