درسنامه آموزشی جغرافیای ایران کلاس دهم با پاسخ درس 7: ویژگیهای جمعیت ایران
پراکندگی جمعیت در ایران
به نقشۀ پراکندگی جمعیت ایران، به دقت نگاه کنید و به سؤالات پاسخ دهید.
1- آیا جمعیت در همه جای کشور ما یکسان پراکنده شده است؟
2- کدام نقاط، پرجمعیت و کدام یک کم جمعیت هستند؟
3- آیا جایی دیده میشود که از جمعیت خالی باشد؟
پراکندگی جمعیت در مکانها از عوامل متعددی، تأثیر میگیرد. نقشههای زیر بیانگر بعضی عوامل اثرگذار در پراکندگی جمعیت کشور ماست. پس از مرور این نقشهها، دربارۀ عوامل مؤثر بر پراکندگی جمعیت در کشور، با یکدیگر گفتوگو کنید.
|
|
|
|
جغرافیدانان در مطالعۀ پراکندگی جمعیت، عوامل طبیعی و انسانی را مورد توجه قرار میدهند. آنان معتقدند که نقشۀ پراکندگی جمعیت، پیوسته در حال تغییر است. در دهههای اخیر، نقش انسان به عنوان عامل تأثیرگذار در پراکندگی جمعیت، نسبت به گذشته، افزایش چشمگیری داشته است.
اطلاعات داده شده به شما کمک میکند که عوامل انسانی اثرگذار را بر پراکندگی جمعیت شناسایی کنید.
فعالیت 1 (صفحهٔ 66 کتاب درسی)
عوامل طبیعی اثرگذار بر پراکندگی جمعیت | عوامل انسانی اثرگذار بر پراکندگی جمعیت |
---|---|
- خاک مناسب برای کشاورزی - ناهمواریها - منابع آب زیرزمینی و رودخانههای دائمی - دوری و نزدیکی به دریاها و رودها |
- حملونقل و ارتباطات - سرمایهگذاری دولتها - پیشرفت فناوری - پیشینه و سابقه تاریخی |
کشور ایران، به لحاظ برخورداری از موقعیت جغرافیایی ممتاز و همچنین محیط طبیعی ویژه، توانایی و ظرفیت بالای جذب جمعیت را دارا میباشد. در اغلب نقاط ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود در قلب تقاطع ارتباطی خاورمیانه، آسیا و اروپا و به واسطه بهرهمندی در حوزه تجارت منطقهای و فرا منطقهای و همچنین برخورداری اقلیم خاص چهارفصل، از پتانسیل و توانایی جذب و افزایش جمعیت بالایی برخوردار است.
فعالیت 2 (صفحهٔ 66 کتاب درسی)
به نظر شما در محیط زندگی شما (شهر یا روستا) کدام عوامل طبیعی یا انسانی بر افزایش یا کاهش جمعیت اثر بیشتری داشته است؟
رشد جمعیت
طبق آخرین آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395، جمعیت ایران 79926270 نفر است. به نمودار جمعیت ایران توجه کنید. با توجه به روند افزایش جمعیت ایران طی دهههای اخیر، چه تغییر و تحولاتی را در آینده پیشبینی میکنید؟
یکی از مباحث مهم جمعیت، بررسی میزان افزایش و کاهش جمعیت هر کشور است. متخصصان برای دستیابی به میزان افزایش و کاهش جمعیت، رشد طبیعی جمعیت را اندازهگیری میکنند.
برای اندازهگیری رشد طبیعی جمعیت، میزان موالید و مرگومیر را در یک سالِ مشخص از هم کم، و بر تعداد کل جمعیت تقسیم، و سپس آن را به درصد بیان میکنند.
میزان رشد طبیعی چند کشور در جدول زیر آورده شده است. میزان رشد ایران را که به دست آوردید در جدول زیر قرار دهید. میزان رشد کشور ما به کدام کشور نزدیکتر است؟ کمترین و بیشترین میزان رشد، متعلق به کدام کشورهاست؟ آیا اطلاع از میزان رشد برای برنامهریزان کشورها مهم است؟ چرا؟
کشور |
فنلاند |
سوئد |
آرژانتین |
مصر |
آنگولا |
کویت |
لبنان |
---|---|---|---|---|---|---|---|
میزان رشد طبیعی( به درصد) |
0/4 |
1/1 |
1 |
2/1 |
3/2 |
3/6 |
4/2 |
با توجه به اطلاعات به دست آمده، دریافتید که میزان رشد طبیعی جمعیت در جهان، یکسان نیست. برخی از کشورهای جهان رشد بیش از 3/5 درصد و برخی رشد منفی دارند. البته نکتۀ مهم در رشد جمعیت، این است که نه تنها عامل طبیعی زاد و ولد در آن نقش دارد، بلکه مهاجرت از عوامل تأثیرگذار بر رشد جمعیت کشورها به شمار میرود. موالید و مرگ و میر، رشد طبیعی جمعیت را نشان میدهد که اگر مهاجرت را به آن اضافه یا از آن کم کنیم، رشد مطلق جمعیت را به دست خواهیم آورد. با کمک معلم خود و با استفاده از فرمول درصد رشد طبیعی جمعیت، فرمول رشد مطلق جمعیت را در کادر زیر بنویسید:
معمولاً برنامهریزان برای برنامهریزیهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، فرهنگی و دفاعی به آیندهنگری جمعیتی نیاز دارند. قانون 70، زمان دو برابر شدن جمعیت هر کشور را نشان میدهد.
اطلاع از میزان رشد جمعیت، پایۀ محاسبه فرمول دو برابر شدن جمعیت است. زمان به دست آمده سبب میشود تا برای آینده، پیشبینیهای لازم را انجام دهند.
به نظر شما چند سال طول میکشد تا جمعیت کشور ما دو برابر شود؟
فعالیت 3: شناخت محل زندگی خود (صفحهٔ 68 کتاب درسی)
میزان رشد استان محل زندگی خود را از کتاب استان شناسی یا سایت مرکز آمار (درگاه آمار ملی ایران) بگیرید و آن را با کشور مقایسه کنید. وضعیت استان خود را از این نظر مورد بحث و گفتوگو قرار دهید.
از اینجا میتوانید اطلاعات مربوط به استان خود را پیدا کنید. بعضی از استانها رشدشان از میانگین کشوری بیشتر یا کمتر است.
فعالیت 4 (صفحهٔ 70 کتاب درسی)
با استفاده از منابع و جستوجو در اینترنت، علت تفاوت این اعداد در سالهای مختلف را بررسی کرده و در مورد آن گفتوگو کنید.
ساختمان جمعیت
در گذشته، آمار جمعیت نقش مهمی در تصمیم گیریهای برنامهریزان داشت. اما امروزه آنان برای برنامهریزی دقیق مجبورند علاوه بر تعداد جمعیت، عوامل دیگر جمعیتی را نیز در نظر بگیرند. کدام ویژگیهای جمعیتی را میشناسید که در سرشماریها به آنها توجه میشود و سرشماران، اطلاعات مربوط به آنها را جمعآوری میکنند؟
اکنون در مطالعات جمعیتی، بررسی ساختمان یا ترکیب جمعیت از اهمیت خاصی برخوردار است. ساختمان جمعیت، ویژگیهای قابل اندازهگیری جمعیت را مورد بررسی قرار میدهد. اطلاع از وضعیت سنی و جنسی جمعیت هر کشور از موارد قابل توجه برنامهریزان است.
جمعیت کرۀ زمین از لحاظ نسبت جنسی جز در زمانهای خاص، تفاوت چندانی ندارد؛ اما در طول زمان، نسبت سنی در کشورها دچار تغییراتی میشود. متخصصان به دلیل اهمیت نسبت سنی در برنامهریزی هر کشور از لحاظ سنی، جمعیت را به گروههای مختلفی دستهبندی کردهاند.
اهمیت و کاربرد هرم سنی:
در هر کشوری هرم سنی به برنامهریزان کمک میکند که با ساختمان سنی جمعیت آن کشور آشنا شوند و از آن برای برنامهریزی استفاده کنند؛ به عنوان نمونه برای تحقق برنامههای تأمین اجتماعی، بهبود وضعیت سالمندان، ارتقای سطح سلامت جامعه، تأمین شغل برای حال و آینده، ایجاد فرصتهای تحصیلی، تفریحی و رفاهی برای جوانان، امنیت ملی، جلوگیری از پیری جمعیتی، از اطلاعات و آمارهای سنی و جنسی جمعیت کمک میگیرند. در هرم سنی بالا، زیرگروههای سنی را چند ساله تقسیم بندی کردهاند؟
مرکز آمار ایران چهار گروه عمده سنی را در سال 1395 مشخص کرده است. با توجه به رنگهای داده شده در هرم بالا ، تقسیم بندی چهار گروه سنی کودکان و نوجوانان، جوانان، بزرگسالان و سالمندان را در پیرابند زیر بنویسید:
گروههای عمده سنی |
سهم هر یک از گروههای عمده سنی کشور 1395 |
---|---|
تولد تا 14 (کودکان و نوجوانان) 15 - 19 (جوانان) 30 - 64 (بزرگسالان) 65+ (سالمندان) |
24/0 25/1 44/8 6/1 |
فعالیت 5 (صفحهٔ 71 کتاب درسی)
1- با توجه به نقش و اهمیت اطلاعات و آمار در برنامهریزیهای اقتصادی و اجتماعی کشورها به عنوان عضو خانواده، جایگاه سرشماری و جمعآوری اطلاعات را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهید.
آمارها و سرشماری پایه و اساس برنامهریزیهای اقتصادی و جتماعی هر کشور است، هر چه سرشماریها دقیقتر و همه جانبهتر باشد، برنامهریزیها و تصمیمگیریها در مورد نوع فعالیت و سرمایهگذاری نیز صحیحتر و کاملتر خواهد بود و جهت تأمین امنیت اقتصادی و رفاهی و سلامتی آینده به ما کمک خواهد کرد.
2- به هرم سنی ایران در سال 1390 و 1395 توجه کنید. مقایسهای بین هرم سنی ایران در سالهای 1390 و 1395 انجام دهید و تغییرات آن را بررسی کنید.
- گروه های سنی ایران را در سال 1395 مورد بررسی قرار دهید.
- بیشترین جمعیت در کدام گروه سنی مشاهده می شود؟ این گروه سنی چه ویژگی هایی دارد؟
- چه مزایا و محدودیتهایی را برای کشور ما ایجاد میکنند؟
25 تا 29 که تورم جوانی نامیده میشود و از نظر صاحبنظران فرصت طلایی برای جامعه است چون این نیروی کار شاداب و باانرژی بالا هستند.
3- با کمک هرمهای سنی زیر، به سؤالات پاسخ دهید.
- میزان رشد موالید در کدام کشور بیشتر است؟ اکوادور
- کدام کشور، افراد سالمند بیشتری دارد؟ پیامدهای آن چیست؟ آلمان- جامعه سالمند یعنی بالا بودن هزینه دولت به منظور پرداخت مستمری به آنها
- کدام کشور درصد جمعیت فعال اقتصادی بیشتر، و چه مزایا و محدودیتهایی پیش رو دارد؟ اکوادور- نیروی تازه نفس باعث رشد اقتصادی میگردد اما ایجاد همین نیروی تازه نفس به دلیل کمتجربگی نیاز به آموزش دارد.
- قاعده هرم دو کشور را مقایسه کنید.
|
|
4- به نظر شما یک هرم سنی مطلوب (جمعیت مناسب برای حال و آینده) چه شکلی دارد؟ به صورت شماتیک، هرم مناسب جمعیتی رسم کنید. دلایل خود را از چگونگی رسم هرم سنی ارائه کنید.
سیاستهای جمعیتی
در دهههای اخیر بر اثر گسترش بهداشت و واکسیناسیون، لولهکشی و بهبود آب آشامیدنی، رونق صادرات نفت و واردات مواد غذایی؛ میزان مرگ و میر کاهش یافته و سبب افزایش سریع جمعیت شده است.
نمودار زیر، متوسط رشد سالانۀ جمعیت ایران را در سالهای 35 تا 95 نشان میدهد.
بیشترین و کمترین رشد جمعیت به کدام سالها مربوط است؟ چرا؟
طی سالهای 75-1365 در مقایسه با دوره زمانی قبل از آن، میزان رشد جمعیت با روند کاهشی مواجه شد. در این دوره به واسطه اجرای سیاستهای جمعیتی با رویکرد کنترل موالید تعداد فرزندآوری خانوادهها بسیار کاهش یافت. ادامه روند کاهش فرزندآوری طی دهههای بعدی موجب گردید تا نرخ رشد جمعیت با افت شدیدی مواجه شود، بهطوریکه در سال 1395 میزان رشد به (1/24) رسید. این کاهش در آینده میتواند مشکلاتی برای کشور ما ایجاد کند که از جمله میتوان به برهم خوردن تعادل جمعیتی، (سن و جنس) کاهش نیروی فعال و تضعیف نیروی دفاعی کشور، اشاره کرد.
ضرورت تأمین امنیت کشور ایجاب مینماید تا در سیاستگذاریهای جمعیتی مقوله تأمین نیروی دفاعی کافی برای حفظ تمامیت ارضی و حفظ حدود و ثغور مرزها و مقابله با دشمنان میهن مورد نظر قرار بگیرد.
اگر سیاست کنترل جمعیت در ابعاد شدید ادامه پیدا کند، جمعیت کشور به تدریج دچار پیری و در نهایت مشکلات دیگری به دنبال خواهد داشت. اساساً نباید سیاست کنترل جمعیت به گونهای باشد که هرم سنی کشور به سمت سالمندی و کهنسالی حرکت کند، زیرا این پدیده مانع اصلی بر سر راه توسعه اقتصادی جامعه خواهد بود.
مهاجرت
مهاجرت عبارت است از جابهجایی بین دو واحد جغرافیایی یا به عبارتی ترک یک سرزمین و اسکان در سرزمین دیگر.
مهاجرت از عوامل مهم در تغییرات جمعیت به شمار میرود. با پیشرفت فناوری و وسایل حمل و نقل، حرکت و جابهجایی نسبت به گذشته افزایش یافته است. افراد در مهاجرت بین دو واحد جغرافیایی جابهجا میشوند.
بعضی از متخصصان، مهاجرت از ابتدای قرن بیستم تا به حال را در سه شکل بیان کردهاند.
1- مهاجرت روستاییان به شهر که باعث جذب نیروی انسانی جوان از روستا به شهر میشود که یکی از انواع مهاجرت داخلی است. این مهاجرت در اقتصاد کشور با از دست دادن نیروی کار روستا و افزایش جمعیت فعال اقتصادی شهر، خود را نشان میدهد. در کشور ما، مهاجرت روستاییان به شهرها از مهمترین مهاجرتها در دهههای اخیر به شمار میرود.
2- مهاجرتهای گروهی که براساس تصمیمات سیاسی انجام میشود.
3- مهاجرتهایی که افراد از یک کشور به کشور دیگر جابهجا میشوند٬ مهاجرت خارجی میگویند که به دو صورت اختیاری و اجباری انجام میشود.
اثرات مهاجرت:
مهاجرت به هر شکلی که انجام شود، برای کشوری که افراد از آن خارج میشوند (مهاجر فرست) و همچنین برای کشوری که افراد به آن وارد میشوند (مهاجرپذیر) تغییرات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی را به همراه دارد.
مهاجرت بر مکان مبدأ و مقصد اثر می گذارد. تغییرات به وجود آمده بر ترکیب سنی و جنسی، قیمت زمین و مسکن، اشتغال، امکانات و تجهیزات، فرهنگ و زبان قابل مشاهده است. به طور مثال مهاجرت بیرویه به برخی از شهرهای ایران سبب افزایش جمعیت و گسترش مناطق حاشیه در آنها شدهاند. آیا میتوانید اثرات مهاجرت در ترکیب سنی و جنسی مکان مبدأ و مقصد را بیان کنید؟
نکتۀ قابل توجه در مهاجرت این است که اعضای یک خانواده با هم به دنیا نمیآیند و با هم از دنیا نمیروند (مگر در سوانح)، ولی اغلب، اعضای خانوارها با هم مهاجرت میکنند و حتی در مواردی، چندین خانواده یا کلیۀ ساکنان یک محل یا منطقه به خاطر عامل یا عوامل مشترک، جابهجا میشوند. به همین خاطر، مطالعۀ مهاجرت در بحث تغییرات جمعیت مهم است.
نمودار زیر سهم مهاجرت استانهای کشور را طی سالهای 1395 - 1390 نشان میدهد.
فعالیت 6 (صفحهٔ 74 کتاب درسی)
کدام استانهای ایران، در طی این دوره بیشترین روند مهاجرپذیری را داشتهاند. علت آن را چه میدانید؟ مهاجرپذیرترین استان کدام است؟
بندهای مرتبط با موضوع مهاجرت در سیاستهای کلی جمعیت ابلاغی مقام معظم رهبری در تاریخ 1393/2/30
1- باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، متناسب با ظرفیت زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی؛
2- حفظ و جذب جمعیت در روستاها و مناطق مرزی و کم تراکم و ایجاد مراکز جدید جمعیتی به ویژه در جزایر و سواحل خلیجفارس و دریای عمان از طریق توسعه شبکههای زیربنایی، حمایت و تشویق سرمایهگذاری و ایجاد فضای کسب و کار با درآمد کافی؛
3- مدیریت مهاجرت به داخل و خارج هماهنگ با سیاستهای کلی جمعیت با تدوین و اجرای ساز و کارهای مناسب؛
4- تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایهگذاری و بهرهبرداری از ظرفیتها و تواناییهای آنان؛
5- تقویت مؤلفههای هویتبخش ملّی ایرانی، اسلامی، انقلابی و ارتقای وفاق و همگرایی اجتماعی در پهنه سرزمینی به ویژه در میان مرزنشینان؛ و ایرانیان خارج از کشور.
فعالیت 7 (صفحهٔ 75 کتاب درسی)
با توجه به بندهای مرتبط با موضوع مهاجرت در سیاستهای کلی جمعیت ابلاغی مقام معظم رهبری، کدام یک از این بندها را در منطقهای که شما زندگی میکنید، میتوان اجرا کرد؟ چگونه؟ در این مورد گفتوگو کنید.
فعالیت 8 (صفحهی 75 کتاب درسی)
اطلاعات زیر به برخی از عوامل انسانی و طبیعی که در ایران سبب مهاجرت شده است، اشاره دارد.
- آریاییها از شمال دریای خزر به علت سرما و از دست دادن چراگاهها، به سمت جنوب دریای خزر (ایران) مهاجرت کردند.
- شاه عباس برای حفظ مرزهای شمالی ایران، تعدادی از قبایل کُرد را، که به رزمآوری و سلحشوری، مشهور بودند به نواحی شمال شرقی کشور فرستاد.
- پس از اصلاحات ارضی در دهۀ 40، تعداد زیادی از روستاییان به علت نداشتن زمین و مشکلات اقتصادی به شهرهای بزرگ مهاجرت کردند.
- خشک شدن منابع آب منطقه سیستان، که ناشی از بیتوجهی به بند تاریخی هیرمند بود، باعث مهاجرت سیستانیها به سرزمین گرگان شد.
با توجه به اطلاعات داده شده نقشه را شمارهگذاری کنید.
فعالیت 9 (صفحهٔ 76 کتاب درسی)
شهر آبادان در استان خوزستان و جنوب غربی ایران واقع شده است. یکی از بزرگترین پالایشگاههای نفت جهان در این شهر قرار دارد، همچنین یکی از مناطق آزاد بازرگانی کشور محسوب میشود.
با وقوع جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق علیه ایران این شهر تقریباً خالی از سکنه شد و پس از بازگشت ساکنان بازسازی این شهر آغاز گشت.
- پالایشگاه آبادان بزرگترین پالایشگاه جهان، 1317
- آغاز جنگ تحمیلی، 1359
- آبادان صادرکننده فرآوردههای نفتی، 1342
- ایجاد منطقه آزاد اقتصادی اروند در آبادان و خرمشهر 1392
با توجه به سؤالات داده شده با یکدیگر گفتوگو کنید؛ سپس پاسخ خود را ارائه نمایید.
اطلاعات داده شده از شهر آبادان، تغییرات جمعیتی این شهر را طی چند دهه نشان میدهد.
- مهاجرت اجباری و اختیاری مربوط به چه سالهایی میباشد؟
مهاجرت اجباری از سال 59 تا 67 به علت وقوع جنگ تحمیلی - مهاجرت اختیاری از 1335 تا 1355 به علت توسعه صنعتی ساخت پالایشگاهها و صادرات نفت از آبادان
- عوامل انسانی و طبیعیِ اثرگذار بر این نوع مهاجرتها، کدام است؟
انسانی: پالایشگاه، صادرات نفت، ایجاد منطقۀ آزاد اقتصادی، حمل و نقل و ارتباطات نامناسب و... / طبیعی: خشکسالی، مخاطرات طبیعی، منابع نفت و شرایط مرزی و...