مقدمه

با توجه به تعریفی که از نازک‌کاری داشتیم، یکی دیگر از موارد نازک‌کاری ساختمان‌ها، فرش کف آن‌ها می‌باشد که شامل زیرسازی کف (کف‎‌‌سازی) و روسازی کف (پوشش نهایی) است. از نظر موقعیت، کف‌ها یا در مجاورت زمین بوده و یا در طبقات ساختمان قرار می‌گیرند و بسته به اینکه کف مورد نظر در چه موقعیتی قرار داشته باشد، زیرسازی و روسازی آن متفاوت خواهد بود که در این پودمان از نظر مصالح مصرفی و روش اجرای آن‌ها، به طور مفصل مورد بررسی قرار می‌گیرند.

مفاهیم کلیدی: جدول نازک‌کاری، کف‌سازی، شیب‌بندی، عایق‌کاری، فرش کف

استاندارد عملکرد

با استفاده از نقشه و مبحث 4 مقررات ملی و نشریه 55 انواع کف‌سازی و پوشش نهایی آن‌ها را شناخته و قادر به اجرای فرش کف با رعایت شرایط زیست محیطی باشد.

ایمنی انجام عملیات فرش کف

رعایت موارد عمومی ایمنی از قبیل استفاده از لباس کار، کلاه‌ایمنی، کفش‌ایمنی، دستکش و سایر وسایل حفاظت فردی و نیز استفادۀ اصولی از وسایل و تجهیزات مورد نیاز حین انجام عملیات اجرایی الزامی است.

مراحل اجرای فرش کف

1. بررسی نقشه و متره 
2. تهیه مصالح و وسایل لازم 
3. کف‌سازی 
4. شیب‌بندی و عایق‌کاری در صورت لزوم 
5. پوشش نهایی

بررسی نقشه و متره

پوشش نهایی کف‌ها نیز مانند سایر قسمت‌های نازک‌کاری، در نقشه‌های فاز 2 و جدول نازک‌کاری هر فضا معرفی می‌شود. پوشش نهایی کف‌ها نیز بر حسب مترمربع اندازه‌گیری می‌شود.

فعالیت کلاسی 1 (صفحه 109 کتاب درسی)

 

در نقشه اتاق نگهبانی شکل 1 اگر بخواهیم کف آن را با موزاییک $30 \times 30$ سانتی‌متری فرش نمائیم،
الف- چند مترمربع موزائیک لازم است؟
ب- تعداد موزائیک لازم با احتساب 5 درصد افت را به دست آورید.
ج- مترۀ آن را به جدول فعالیت‌هایی که تاکنون آموخته‌اید، اضافه نمایید.

فعالیت کلاسی 2 (صفحه 110 کتاب درسی)

 

مطلوب است محاسبۀ مقدار موزائیک لازم برای فرش یک سن آمفی تئاتر مطابق شکل 2.

فعالیت کلاسی 3 (صفحه 110 کتاب درسی)

 

با نظر هنرآموز خود جدول نازک‌کاری پلان داده شده در شکل 3 را تهیه نموده، سپس اجزای مختلف آن را که تاکنون خوانده‌اید متره نمایید. ارتفاع کف تا زیر سقف را 3 متر و ارتفاع پنجره‌ها را تا 30 سانتی‌متر زیر سقف و ارتفاع در را 2/2 متر در نظر بگیرید.

تهیۀ مصالح و وسایل لازم

در مرحلۀ اول گفتیم نوع مصالح لازم از جدول نازک‌کاری و مقدار آن‌ها را براساس نقشه‌های اجرایی (فاز دو) محاسبه می‌نمایند. در این مرحله، به سفارش خرید و تهیه مصالح مورد نیاز اقدام می‌شود.

وسایل لازم در فرش کف هم عبارت‌اند از: بیل، فرقون، کمچه، استانبولی، ریسمانکار، شمشه، تراز، گونیای بنایی، چکش لاستیکی، شیلنگ تراز یا تراز لیزری، متر و ... که قبلاً با آن‌ها آشنا شده‌اید و تنها چکش لاستیکی در اینجا جدید است که وسیله‌ای ساده مطابق شکل 4 می‌باشد که جهت جلوگیری از شکست موزائیک یا سرامیک و ضربه به آن‌ها در کف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کف‌سازی

هدف از کف‌سازی ایجاد سطحی است که بتواند خواسته‌های طراح و استفاده‌کنندگان از ساختمان را مطابق نقشه‌های مصوب و به نحو مطلوب برآورده نماید. جنس مصالح کف و شکل و فرم اجرای آن، علاوه بر موقعیت کف مورد نظر، به کاربری آن هم بستگی دارد. به طور مثال، کف سرویس بهداشتی در طبقات بالای ساختمان، با شرایط خاص خود اجرا می‌شود و کف اتاق خواب در همان طبقات و یا کف زیرزمین، با شرایط دیگری به اجرا در می‌آید.

مشخصات عمومی کف‌ها
به طور کلی کف‌ها باید شرایط عمومی زیر را برای بهره‌برداری فراهم نمایند.
1) طوری اجرا شوند که علاوه بر تحمل وزن خود، قادر به تحمل وزن اشخاص و وسایل موجود نیز باشند.
2) باید در مقابل سایش مقاوم و پایدار بوده و از زیبایی لازم هم برخوردار باشند.
3) حرکت بر روی آن‌ها راحت، حتی‌الامکان بی‌صدا و نظافت آن‌ها نیز آسان باشد.
4) همچنین در مواقع لزوم، عایق حرارتی و رطوبتی مناسب داشته باشند.

انواع موقعیت‌های کف

همان‌طور که در مقدمۀ این فصل گفته شد، کف‌ها در ساختمان، دارای موقعیت‌های مختلف می‌باشند که عبارت‌اند از:

1) کف‌هایی که در مجاورت زمین‌های خشک قرار دارند.
همان‌گونه که در شکل 5 دیده می‌شود، در این گونه زمین‌ها، مراحل انجام کف‌سازی به شرح زیر است:
الف) تسطیح و تراکم خاک بکر (خاک دست‌نخورده) که این عمل پس از برداشتن خاک‌های اضافی و تراز نمودن سطح کار به وسیله کمپکتورهای دستی و یا غلتک‌ها انجام می‌شود.
ب) یک لایه بتن با حداقل عیار 200 کیلوگرم سیمان در مترمکعب و به ضخامت 10 سانتی‌متر روی خاک کوبیده شده ریخته و آن را متراکم (ویبره) نموده و به صاف نمودن سطح فوقانی بتن با استفاده از تخته ماله اقدام می‌نمایند.
ج) پوشش نهایی به دو صورت و بر اساس نقشه اجرا می‌شود:
1) به صورت بتنی که در مرحلۀ (ب) شرح آن گفته شد.

2) با استفاده از ملات ماسه سیمان، موزاییک، سنگ‌فرش، سرامیک، پارکت و ... که با در نظر گرفتن محل استفاده و نظر طراح یا سلیقۀ مصرف کننده در جداول نازک‌کاری نوع آن‎ها مشخص می‌گردد.

2) کف‌هایی که در مجاورت زمین‌های نیمه مرطوب (با رطوبت کم) قرار دارند. 
کف‌سازی این گونه زمین‌ها به‌ترتیب مراحل زیر مطابق شکل 7 انجام می‌شود:
الف) خاک بکر زیرین (زمین طبیعی) را تا 85 الی 90 درصد متراکم می‌نمایند.
ب) به ضخامت حداقل 25 سانتی‌متر قلوه‌سنگ طبیعی یا رودخانه‌ای از درشت به ریز اجرا می‌نمایند که به آن بلوکاژ گفته می‌شود.
ج) روی بلوکاژ یک لایۀ بتن با عیار حداقل 200 کیلوگرم سیمان در مترمکعب و به ضخامت حداقل 10 سانتی‌متر اجرا می‌شود.
د) پوشش نهایی روی کف‌سازی را با اجرای یک لایه ملات ماسه و سیمان و بر اساس نقشه با موزائیک، سرامیک، سنگ و ... به پایان می‌رسانند.

3) کف‌هایی که در مجاورت زمین‌های مرطوب (با رطوبت زیاد) قرار دارند.
در این گونه زمین‌ها به دلیل وجود رطوبت زیاد، قلوه‌سنگ‌ها به تنهایی نمی‌توانند از نفوذ رطوبت جلوگیری نمایند و لازم است از عایق رطوبتی نیز استفاده شود. (شکل 8)

مطابق شکل 8، کف‌سازی در این گونه زمین‌ها، به ترتیب مراحل زیر انجام می‌شود:
الف) خاک بکر زیرین (زمین طبیعی) را تا 85 الی 90 درصد متراکم می‌نمایند.
ب) به ضخامت حداقل 25 سانتی‌متر قلوه‌چینی با سنگ طبیعی یا رودخانه‌ای (بلوکاژ) از درشت به ریز اجرا می‌نمایند.
ج) روی بلوکاژ یک لایه بتن با عیار حداقل 200 کیلوگرم سیمان در مترمکعب و به ضخامت حداقل 10 سانتی‌متر اجرا می‌شود و سطح آن را صیقلی می‌نمایند.
د) روی سطح بتن صیقلی شده را بسته به میزان رطوبت، یک یا دو لایه اندود عایق رطوبتی قیروگونی اجرا می‌نمایند.
ه) روی اندود قیروگونی را تا زمان فرش نهایی کف با خاک‌رس و یا ماسه بادی (ماسه نرم) می‌پوشانند تا از سوراخ شدن عایق رطوبتی جلوگیری به عمل آورد.
و) قبل از اجرای پوشش نهایی ابتدا خاک‌رس و یا ماسه بادی محافظ عایق را جمع نموده و با توجه به جدول نازک‌کاری، با موزائیک، سرامیک، سنگ و غیره فرش نهایی کف اجرا می‌شود.

4) کف‌هایی که در طبقات ساختمان و در محل‌های خشک قرار دارند.
پوشش کف در محل‌های خشک طبقات ساختمان، بعد از اجرای سقف سازه‌ای (بتن‌آرمه - تیرچه بلوک و ...) و با توجه به نقشه‌های اجرایی انجام می‌شود. در این حالت مراحل انجام عملیات به شرح زیر است:
الف) ابتدا به وسیلۀ شیلنگ تراز و یا تراز لیزری، یک خط تراز روی دیوارهای اطراف فضای مورد نظر ترسیم می‌گردد و با توجه به فاصلۀ تراز تمام شدۀ کف، از این خط تراز، مطابق نقشه یک لایه بتن سبک (بتن متخلخل یا بتن پوکه) به ضخامت معین ریخته و سطح آن صاف می‌گردد. بتن سبک از مخلوط کردن آب و سیمان با مصالح مختلفی مانند پوکه‌های معدنی، صنعتی و یا تفاله کوره‌های آهن‌گدازی به وجود می‌آید. دلایل استفاده از بتن سبک در کف طبقات ساختمان، اولاً به خاطر سبکی آن و ثانیاً به دلیل وجود منافذ ریز در این نوع بتن، عایق حرارتی بسیار خوبی به شمار می‌آید که در کاهش مصرف سوخت ساختمان تأثیر زیادی خواهد داشت.
ب) پس از اجرای بتن سبک و با توجه به نوع پوشش مطابق نقشه، به فرش کف و پوشش نهایی آن اقدام می‌شود. (شکل 9)

5) کف‌هایی که در طبقات ساختمان و در محل آبریزگاه‌ها قرار دارند.
کف آبریزگاه‌ها در طبقات ساختمان و بام آن، با توجه به نفوذ رطوبت، به اجرای عایق رطوبتی و به تبع آن شیب‌بندی نیاز دارد که مراحل اجرای آن به شرح زیر خواهد بود. (شکل 10)

شیب‌بندی و عایق‌کاری رطوبتی

هدف از شیب‌بندی هدایت آب به سمت آب‌روها یا ناودان‌ها می‌باشد به طوری که اولاً آب انباشتگی اتفاق نیافتد و ثانیاً نفوذ رطوبت از کف سبب آسیب به نازک‌کاری زیر سقف نشود. شیب مناسب برای هدایت آب‌های سطحی بامهای تخت بین 1 تا 3 درصد می‌باشد.
یادآوری: شیب عبارت است از نسبت اختلاف ارتفاع به فاصله (افقی) بین دو نقطه و مطابق شکل 11 با رابطۀ 1 برحسب درصد تعریف می‌شود.

(رابطه 1)    $S = \frac{H}{L} \times 100$

انواع حالت‌های شیب‌بندی
اصولاً شیب‌بندی به سه حالت یک طرفه (شیب پیاده‌روها)، سه طرفه و چهار طرفه انجام می‌شود. (شکل 12)

روش اجرای عملیات شیب‌بندی
یکی دیگر از نقشه‌های اجرایی فاز دو، به پلان یا نقشه شیب‌بندی معروف است. شکل 13 که در آن محل آب‌روها، تراز ارتفاعی نقاط و همچنین شیب مسیرهای مختلف هدایت آب به سمت آب‌روها، مشخص می‌شود و راهنمای عملیات شیب‌بندی در ساختمان است.

به کمک این نقشه، ابتدا کرم‌هایی را در فاصلۀ دورترین نقاط از آب‌رو و به ارتفاع معین، بر اساس شیب موجود در نقشه اجرا می‌نمایند. سپس از محل آب‌روها به سمت کرم‌های اجرا شده ریسمان‌کشی نموده و فاصلۀ کف تا زیر ریسمان را با ملات ماسه و سیمان پر می‌نمایند و بعد کرم‌های دورتا دور را نیز ریسمان‌کشی کرده و زیر این ریسمان‌ها را نیز با ملات ماسه و سیمان مطابق شکل 14 پر می‌نمایند و گوشه‌های محل تقاطع کف با دیوارها را با ملات ماسه و سیمان، ماهیچه سیمانی با شیب (${45^\circ }$)اجرا می‌نمایند. در مرحلۀ بعد، فاصلۀ بین این شمشه‌های سیمانی را به دلیل کاهش وزن سقف، با استفاده از مصالح سبک، مانند بتن سبک (بتن پوکه)، فوم‌بتن و... پر می‌نمایند. سپس به اجرای یک قشر اندود لیسه‌ای با ملات ماسه و سیمان اقدام می‌شود تا بستر مناسبی برای لایۀ بعد که عایق رطوبتی می‌باشد، ایجاد گردد.

عایق‌کاری رطوبتی

پس از اجرای اندود لیسه‌ای ماسه و سیمان و خشک شدن آن روی لایۀ شیب‌بندی، معمولاً دو لایه عایق رطوبتی اجرا می‌شود. به این صورت که ابتدا یک قشر قیر مذاب به میزان 1/5 کیلوگرم در هر مترمربع پخش نموده و لایۀ اول گونی را در جهت طولی یا عرضی از آب‌رو شروع کرده به سمت نقاط با ارتفاع بیشتر ادامه می‌دهند به طوری که گونی‌های مورد استفاده در این لایه به اندازۀ 10 سانتی‌متر در لبه‌ها هم‌پوشانی داشته باشند. پس از اتمام لایۀ اول عایق‌کاری، ابتدا یک کف‌خواب از ورق گالوانیزه، چدن و یا پلاستیک فشرده آغشته به قیر را در محل آب‌رو قرار داده شکل 16 و بعد قشر دوم قیر را همانند قشر اول پخش می‌نمایند، سپس لایه دوم گونی‌ها را نیز از محل آب‌رو و عمود بر لایۀ اول و به همان صورت ادامه می‌دهند تا تمام سطح مورد نظر عایق‌کاری شود. لازم به توضیح است که با رسیدن به دیوارها، عملیات عایق‌کاری را روی ماهیچه‌ها و تا ارتفاع حدود 30 سانتی‌متر از کف ادامه می‌دهند و در بام‌ها آن را تا ارتفاع 30 سانتی‌متری روی دیوار جان‌پناه بام ادامه داده و لبۀ عایق را به صورت افقی روی دیوار می‌خوابانند. پس از اجرای عایق رطوبتی کف، یک لایه اندود حفاظتی با ماسه و سیمان نرم روی آن اجرا می‌نمایند و در قسمت‌های عمودی، با استفاده از تور مرغی، اندود حفاظتی اجرا می‌گردد.

نکتۀ مهم: عایق رطوبتی در محل آب‌روها باید تا عمق حدود 10 سانتی‎متر داخل لوله‌ها ادامه یابد.

پوشش نهایی

پوشش نهایی کف‌های ساختمانی با توجه به کاربری آن‌ها متفاوت بوده و می‌تواند از مصالحی به شرح زیر استفاده شود:
1) موزائیک
2) سرامیک
3) سنگ
4) بتن درجا، آرملات و گرانولیتیک و ...
5) انواع آجرهای مخصوص کف
6) پارکت و سایر کف‌پوشهای نصبی و چسباندنی

موزاییک
کف‌پوش موزائیک، ارزان، بادوام و متداول‌ترین نوع کفپوش در ایران است و بیشتر ساختمان‌های مسکونی، آموزشی و برخی از ساختمان‌های تجاری، اداری و بهداشتی با این کف‌پوش فرش شده‌اند. موزاییک در اندازه‌ها و انواع گوناگون جهت کف‌پوش فضاهای داخلی و محوطه‌های خارجی ساختمان استفاده می‌شود. (شکل 17)

موزائیک از دو لایه آستر و رویه ساخته می‌شود. لایۀ زیرین، بتن ریزدانه (نخودی) است و سیمان کمتری دارد و آب آن نیز کم است. لایۀ رویه، از ماسه، خاک سنگ و پودرسنگ و سیمان بیشتری ساخته می‌شود. نخست دور قالب فولادین آن را تمیز کرده با روغن معدنی چرب می‌کنند، ملات رویه را درون قالب می‌ریزند و روی آن را هموار می‌‍‌کنند، سپس ملات آستر را درون قالب ریخته و قسمت‌های اضافی را تمیز و سطح آن را صاف می‌کنند، آستر و رویه را با هم زیر دستگاه پرس قرار می‌دهند و پس از آن، موزائیک آماده شده را از قالب در می‌آورند و در محلی که گرما و رطوبت مناسب داشته باشد، قرار می‌دهند تا سفت و سخت شود موزائیک را معمولاً دو بار می‌سایند، بار اول آن در کارخانه است و پس از سائیدن، چشمه‌ها و گودی‌های سطحی، موزائیک را با خمیری از سیمان و پودر سنگ پر کرده و پس از عمل‌آمدن و سفت شدن، موزائیک را برای مصرف به کارگاه حمل می‌کنند سایش دوم در کارگاه و پس از نصب موزائیک، انجام می‌شود.

ملات رویۀ موزائیک ممکن است از سیمان پرتلند خاکستری، سفید و یا رنگی باشد. دانه‌های سنگی رویه نیز از انواع خرده‌سنگ‌های سفید یا رنگی و از جنس مرمر و مرمریت انتخاب می‌شود. اندازه دانه‌های سنگی از چند میلی‌متر تا چند سانتی‌متر می‌تواند تغییر کند و گاهی تکه‌های لاشه سنگ را نیز در رویۀ موزائیک به کار می‌برند. ابعاد موزائیک از 100 تا 500 میلی‌متر تغییر می‌کند. موزائیک به اشکال مربع، مستطیل و چندضلعی ساخته می‌شود. هرچه ابعاد موزائیک بزرگ‌تر شود، ضخامت آن نیز باید بیشتر باشد. ضخامت موزائیک از 20 تا 40 میلی‌متر تغییر می‌کند.

مراحل اجرای فرش موزائیک

1) خط تراز روی دیوار اطراف به وسیله شیلنگ تراز و یا تراز لیزری اجرا می‌شود.

2) با توجه به تراز کف تمام شده روی نقشه، یکی از دیوارها را مبنای شروع کار قرار داده و فاصله مناسب سطح تمام شدۀ کف را از خط تراز روی دیوار تعیین می‌نمایند. سپس پای این دیوار ملات ماسه و سیمان کم‌آب ریخته و دلیل‌گذاری می‌نمایند. چیدن و گونیا کردن ردیف‌های موزائیکی کنار دیوار با توجه به خط تراز روی دیوارها را دلیل‌گذاری می‌نامند. این ردیف‌ها راهنمای چیدن سایر ردیف‌های موزائیکی شکل چیده U خواهند بود و معمولاً به صورت U شکل چیده می‌شوند. (شکل 18)

لازم به توضیح است که هر موزائیک باید با یک درز 3 میلی‌متری از موزائیک کناری خود فاصله داشته باشد. این درز برای دوغاب‌ریزی بین موزائیک‌ها اجرا می‌شود.

3) سایر ردیف‌های متن بین دلیل‌ها را با استفاده از ریسمانکار که بین دو ردیف دلیل کشیده می‌شود، اجرا می‌نمایند. (شکل‌های 19، 20 و 21)

4) پس از اتمام عملیات، بندهای موزائیک فرش را با توجه به نوع کار با دوغاب سیمان و پودر سنگ یا سیمان و خاک سنگ پر می‌کنند. سیمان این دوغاب برحسب رنگ موزائیک از سیمان پرتلند خاکستری، سفید یا رنگی انتخاب می‌شود. پس از گرفتن دوغاب سیمان درزها، روی سطح موزائیک را ماسه نرم، خاک اره، پودر و یا خاک سنگ پاشیده، آن را با گونی کنفی پاک می‌کنند. (شکل‌های 22، 23، 24، 25 و 26)

نکات مهم در فرش موزائیک

1) درز موزائیک‌ها باید منظم و باریک بوده و سطح فرش کاملاً هموار و تراز باشد، به نحوی که پستی و بلندی و اختلاف ارتفاع در آن مشاهده نشود.
2) موزائیک نباید لب‌پریده باشد، در صورت وجود چنین نقصی، طول لب‌پریدگی نباید از 4 میلی‌متر بیشتر باشد.
3) خطوط درز موزائیک در فضاهایی که مجاور و متصل به هم و یا در مجاورت راهرو و فضاهای ارتباطی قرار دارند، باید در یک امتداد باشند، مگر در محل‌هایی که ابعاد موزائیک‌ها متفاوت باشند.
4) سطوح زیرین که فرش‌ کف روی آن اجرا می‌شود، باید کاملاً تمیز شده و قبل از شروع کار مرطوب شوند.
5) موزائیک قبل از نصب، باید حداقل 15 دقیقه در آب قرار گیرد.
6) راه رفتن روی موزائیک‌فرش قبل از دوغاب‌ریزی ممنوع است.
7) ساخت ملات روی موزائیک‌فرش مجاز نمی‌باشد.