قیام 30 تیر

در تیرماه 1331 دکتر مصدّق برای مواجهه با مخالفان داخلی که در رأس آن دربار قرار داشت، از شاه خواست تا پست وزارت جنگ را در اختیار وی قرار دهد و چون شاه نپذیرفت، مصدّق استعفا کرد.

بلافاصله پس از استعفای دکتر مصدّق، شاه، قوام‌السلطنه را مأمور تشکیل کابینه کرد. قوام‌السلطنه، طی اعلامیهٔ شدیداللحنی به طرفداران نهضت ملّی شدن نفت حمله کرد و تهدید به اجرای «اعدام‌های دسته‌جمعی» کرد. در پی آن آیت‌الله کاشانی از مردم خواست تا برای مقابله با قوام به میدان بیایند و اعلام کرد: «به خدای لایزال، اگر قوام نرود، اعلام جهاد می‌کنم و خودم کفن پوشیده، با ملت، در پیکار شرکت می‌کنم». تلاش‌های دربار و نمایندگان قوام‌السلطنه در متقاعد کردن آیت‌الله کاشانی به نتیجه نرسید. آیت‌الله کاشانی اعلام کرد: «اگر در بازگشت دولت دکتر مصدّق اقدام نشود آتش انقلاب را متوجه دربار خواهم کرد». در اوّلین ساعات روز 30 تیرماه 1331 مردم تهران درحالی که در محاصرهٔ نیروهای نظامی و انتظامی و تانک‌ها و زره‌پوش‌ها قرار داشتند بی‌محابا به حرکت درآمدند و حماسه‌ای ملّی و غرورآفرین خلق کردند. رشادت مردم تهران و سایر شهرهای کشور که منجر به شهادت تعدادی از آنها شد، موجب گردید تا شاه با برکناری قوام بار دیگر دکتر مصدّق را به نخست‌وزیری منصوب کند.

دور دوم نخست‌وزیری دکتر مصدّق

با روی کار آمدن مجدّد دکتر مصدّق، آیت‌الله کاشانی به ریاست مجلس انتخاب شد و دکتر مصدّق علاوه بر ریاست دولت، وزارت جنگ را نیز شخصاً بر عهده گرفت و از موقعیت مستحکمی برخوردار شد.

با وجود این در آن دوران حوادث عبرت‌انگیزی روی داد که زمینه‌های بروز اختلاف میان آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدّق را فراهم کرد. این اختلافات با دسیسه‌چینی کانون‌های توطئهٔ خارجی و عوامل داخلی‌اش تشدید شد. انگلستان که از ملّی شدن نفت ایران ضربه خورده بود، به توطئه‌هایی علیه دولت مصدّق دست زد. تا زمانی که اتحاد و همبستگی در میان رهبران نهضت وجود داشت، نهضت از حمایت گسترده و پشتیبانی مردم و افکار عمومی برخوردار بود، توطئه‌های سهمگین خارجی و دسیسه‌های شاه و دربار که در رأس آن مخالفان داخلی قرار داشتند، مؤثر واقع نشد. با بروز اختلاف و شکاف در میان رهبران نهضت، کوچک‌ترین توطئه مبدّل به ضربهٔ سهمگین بر پیکر ملّی شدن صنعت نفت می‌شد و پایه‌های حمایت و پشتیبانی مردم که عامل مهمّی در رویارویی با استعمار خارجی به‌شمار می‌رفت، سست می‌کرد.

در چنین شرایطی رهبران نهضت که برای قطع دست استعمار از منافع ملّی ایران تلاش می‌کردند و می‌خواستند که ایرانی خانهٔ خویش را خود بسازد، در رویارویی با توطئه‌های خارجی و دسیسه‌چینی مخالفان داخلی نتوانستند اهداف نهضت را به ثمر برسانند.

ضعف ساختاری و بی‌کفایتی برخی از اعضای کابینهٔ دولت، رقابت‌ها و قدرت‌طلبی‌ها، روند جدایی و بروز شکاف و تشتّت سیاسی مانع از آن شد که بار دیگر مردم همچون واقعهٔ 30 تیر در صحنهٔ مبارزه حاضر شوند.

عوامل زمینه‌ساز کودتای 28 مرداد

الف- عوامل خارجی :

1) آمریکا: دولت آمریکا به‌دلیل رقابت نفتی با انگلستان در خاورمیانه، ابتدا به‌طور نسبی و مشروط به حمایت از نهضت ملّی شدن نفت ایران پرداخت؛ زیرا این کشور در صدد بود در منابع نفت ایران سهیم گردد، و قانون ملّی شدن نفت را گامی در راستای پایان بخشیدن به تسلط انحصاری انگلستان بر نفت ایران تلقی می‌کرد. از سوی دیگر چون در آن دوران، آمریکا در جنگ سرد با شوروی به‌سر می‌برد، قصد داشت با پشتیبانی از نهضت ملّی شدن نفت و برقراری روابط دوستانه با دولت مصدّق، ایران را زیر نفوذ و سلطهٔ خود درآورد. پس از مدتی آمریکا تصمیم گرفت میان ایران و انگلستان در موضوع نفت میانجیگری کند، چرا که حفظ ثبات بازار نفت را برای جلوگیری از بحران اقتصادی ضروری می‌دانست. با گذشت زمان، سیاست دولت آمریکا نسبت به نهضت ملّی شدن نفت و دولت دکتر مصدّق از حمایت و میانجیگری به مداخله‌گری و همکاری با انگلستان برای براندازی تغییر یافت؛ زیرا از یک‌سو انگلیسی‌ها قول دادند، شرکت‌های نفتی آمریکایی را در منابع نفت ایران شریک سازند و از سوی دیگر خطر نفوذ کمونیزم و حزب توده را در ایران بزرگ جلوه دادند.

در نتیجهٔ چرخش سیاست آمریکا در قبال نهضت ملّی شدن نفت و دولت دکتر مصدّق، سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) مأموریت یافت با همکاری سازمان جاسوسی انگلستان، برای براندازی دولت مصدّق و سرکوب نهضت ملّی شدن نفت برنامه‌ریزی و اقدام نماید.

2) انگلستان: حلّ بحران نفت از طریق اعمال قدرت نظامی و توسّل به کودتا برای نخستین‌بار از سوی دولت انگلستان تحت عنوان «عملیات چکمه» طراحی شد. دولت انگلستان با استفاده از شبکهٔ جاسوسی خود که از دیرباز در ایران فعّالیت داشت به شکل‌های گوناگون اقدام به تضعیف حکومت دکتر مصدّق کرد. از جملهٔ این اقدامات تحریم خرید نفت ایران و تهدید کشورهای خریدار نفت ایران به تعقیب قضایی و مجازات بود.

بنابراین آمریکا و انگلیس با هدف تصاحب منابع عظیم نفتی ایران سیاست واحدی را علیه نهضت ملّی در پیش گرفتند.

شوروی نیز با وجود شدت یافتن جنگ سرد با آمریکا در این دوران، برای کمک به ایران کاری انجام نداد و در شرایط سخت بحران اقتصادی ناشی از تحریم نفت ایران، حتی از پرداخت بدهی‌های خود به ایران سرباز زد.

ب- عوامل داخلی:

1) حزب توده: این حزب از آغاز نهضت ملّی شدن نفت، جنبش را به عنوان یک حرکت وابسته به سرمایه‌داری غرب متّهم می‌کرد و تنها خواستار ملّی شدن نفت جنوب بود؛ زیرا نفت شمال را حق شوروی می‌دانست.

حزب توده به دلیل وابستگی به شوروی از منافع آن دولت حمایت می‌کرد و همواره رفتار خصمانه‌ای با نهضت ملّی شدن نفت داشت، اما پس از واقعهٔ 30 تیر 1331 برخی از رهبران حزب تصمیم به حمایت از دکتر مصدّق گرفتند و در مواردی چون خروج شاه از کشور (توطئهٔ 9 اسفند ماه 1331) و رفراندوم برای انحلال مجلس دورهٔ هفدهم از دولت دکتر مصدّق پشتیبانی کردند.

در فاصلهٔ کودتای نافرجام 25 مرداد تا کودتای 28 مرداد حزب توده با وجود داشتن تشکیلات وسیع و سازمان نظامی، نیروهایش را از خیابان‌ها فراخواند و در برابر کودتا هیچ واکنشی به جز پایین کشیدن مجسمه‌های شاه و شعار الغای سلطنت و استقرار جمهوری دموکراتیک که به بهره‌برداری کودتاچیان در جنگ‌روانی منجر شد، انجام نداد.

سازمان نظامی حزب توده از طریق شبکهٔ اطلاعاتی خود در ارتش از توطئهٔ کودتا آگاه بود و به‌دلیل در اختیار داشتن پست‌های نظامی مهم می‌توانست مانع موفقیّت کودتا شود. یکی از علل بی‌واکنشی شوروی و حزب توده در قبال کودتا بلاتکلیفی ناشی از مرگ استالین بود.

پس از پیروزی کودتا، حزب توده همچون کوه یخ آب شد و رهبران آن از کشور گریختند و یا برای نجات جان خود با سران کودتا همکاری کردند. برخی از اعضای حزب توده نیز بعدها به خدمت ساواک درآمدند.

2) شبکه ی بِدامِن: این شبکه از طریق نفوذ در احزاب و جریان‌های سیاسی، ضمن ایجاد بلوا و آشوب در کشور و اختلاف‌افکنی میان اعضای نهضت ملّی ایران، موجبات بدبینی نسبت به رهبران نهضت را فراهم آورد. فعّالیت‌های پیچیده، سری و غیرشفاف این شبکه از حوزهٔ نظارت دولت خارج بود، به‌طوری که هر گروه و حزبی در ابتدا تصور می‌کرد این فعّالیت‌ها به نفع سیاست‌های آنان است.

3) شاه و درباریان: محمّدرضا شاه ابتدا در برابر نهضت ملّی شدن نفت منفعل و مردد بود. او به شدت از پیامدهای نهضت که موجب تضعیف موقعیت و قدرت او می‌شد، وحشت داشت. با این همه او قدرت و شجاعت ایستادگی در برابر نهضت و ملت را نیز نداشت، از طرفی هم جرئت نمی‌کرد با آن همراهی کند؛ زیرا از انگلیسی‌ها می‌ترسید و هنوز خاطرهٔ برکناری و اخراج پدرش توسط آنان را، از یاد نبرده بود.

با این حال شاه هرگاه فرصت را مناسب می‌دید، آشکار و پنهان علیه نهضت ملیّ شدن نفت و دولت دکتر مصدّق کارشکنی و دسیسه‌چینی می‌کرد. وقتی اختلافات رهبران و اعضای نهضت بالا گرفت، بر تحرکات و توطئه‌های شاه افزوده شد و سرانجام با تشویق و حمایت دولت‌های آمریکا و انگلستان به اجرای کودتای 28 مرداد تن داد.

وابستگان شاه و درباریان، با صراحت و جدیت بیشتری با نهضت ملّی شدن نفت و دولت برآمده از آن، مخالفت و دشمنی کردند و در طول دوران نهضت دائم مشغول توطئه‌چینی و دسیسه‌کاری برضد آن بودند. اشرف پهلوی، خواهر شاه، مادر شاه و افراد دربار از جمله اسدالله عَلَمْ و شاپور ریپورتر بر ضدّ حقوق و منافع ملت ایران و به نفع دولت انگلستان، در مقابل نهضت ملّی شدن نفت ایستادند.

آنان حاضر بودند برای شکست نهضت به هرگونه همکاری با دولت انگلستان تن دهند. به همین سبب پس از قیام 30 تیر، مصدّق، اشرف پهلوی و مادرش را از ایران اخراج کرد.

4) مطبوعات: کودتاگران با استفاده از مطبوعات به سازماندهی افکار عمومی پرداختند. آنها از این طریق توانستند با ایجاد شایعات و تبلیغات ویرانگر به تخریب شخصیت دکتر مصدّق و ایجاد نارضایتی عمومی از دولت او و تشدید اختلاف‌ها دامن بزنند.

5) اشتباه مصدّق در انحلال مجلس: دکتر مصدّق به بهانهٔ نفوذ و تحریکات بیگانگان در مجلس، تصمیم گرفت مجلس دورهٔ هفدهم را منحل کند. تلاش آیت‌الله کاشانی برای جلوگیری از انحلال مجلس به جایی نرسید. انحلال مجلس فرصت مناسبی برای کودتاگران فراهم آورد؛ زیرا مشروعیت رئیس دولت را آشکارا مخدوش کرد و باعث هموار شدن عملیات کودتا شد. کودتاگران مدعی بودند پس از انحلال مجلس شورای ملّی، دیگر دولت دکتر مصدّق مشروعیت قانونی ندارد.

6) اعتماد بیش از حد دکتر مصدّق به آمریکایی‌ها: در حالی که آنها درصدد تصاحب منابع نفتی ایران و گرفتن ماهی از آب گل‌آلود بودند.

7) جدا شدن مصدّق از روحانیت: دکتر مصدّق در ششم مرداد 1331 نامه‌تندی به آیت‌الله کاشانی نوشت و از ایشان خواست که از هرگونه دخالت در امور سیاسی کشور خودداری کنند.