از مهم‌ترین راه‌های تشخیص حق از باطل، که زیربنای سایر منابع فهم و درک معارف دینی و بشری می‌باشد، عقل است. ده‌ها آیهٔ قرآن و صدها روایت معصومان بیانگر اهمیت عقل در فهم صحیح شریعت است. از این‌رو خداوند متعال کسانی را که از عقل خود بهرهٔ درست نمی‌برند، این‌گونه نکوهش می‌کند:

«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ». _{(سورهٔ انفال، آیهٔ 22)}

و علت شقاوت اهل جهنم را عدم توجه به دلایل نقلی یا ادلهٔ عقلی می‌شمارد.

«وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ». _{(سورهٔ مُلک، آیهٔ 10)}

لذا امام کاظم می‌فرماید:

«إِنَّ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً. فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنبِیاءُ وَ الأَئِمَّةُ وَأَمَّا البَاطِنَةُ فَالعُقولُ».

آنچه در اصول فقه محل بحث و تأمل است، ضوابط و شرایط بهره‌گیری از عقل در استنباط احکام شرعی است. اصولیان معتقدند دلیل عقل عبارت است از «هر حکم عقلی‌ای که نتیجهٔ آن قطع به حکم شرعی باشد»

حجیت عقل

حجیت عقل از امور بدیهی است و نیاز به دلیل و برهان ندارد. دلیل اساسی برای عقاید اسلامی که فروع دین نیز برگرفته از آن می‌باشد، عقل است. اما چنان که در تعریف آمد، دلیل عقلی هنگامی حجیت دارد که برای شخص قطع به حکم شرعی حاصل کند، و اگر ایجاد ظنّ یا گمان کند هیچ‌گونه حجیتی ندارد. همچنین آن دسته از احکام عقلی حجت‌اند که برخاسته از عقل سلیم یا عقل فطری باشند؛ نه عقل آمیخته با هوا و هوس و تمایلات نفسانی و عاطفی.

قاعدهٔ ملازمه

خداوند متعال برای اینکه بشر را به مصالح واقعی که سعادت او در آن است برساند، اموری را واجب یا مستحب کرده و برعکس، برای اینکه آدمیان از مفاسد دور بمانند آنها را از پاره‌ای کارها منع کرده است.

این مصالح و مفاسد به نحوی است که اگر خود انسان نیز به آنها آگاه گردد عقلش همان حکمی را می‌کند که شرع کرده است؛ خواه آن مصالح و مفاسد مربوط به جسم باشد یا جان، مربوط به فرد باشد یا اجتماع، مربوط به حیات فانی باشد یا حیات باقی. پس هرجا که آن حکمت‌ها یا معیارها و مناط‌ها وجود داشت، حکم شرعی مناسب نیز وجود دارد. مثلاً وقتی عقل، ظلم به دیگران را ناپسند می‌شمارد، شرع نیز همین حکم را جاری می‌داند.

این همان چیزی است که دانشمندان اصول به نام «قاعدۀ ملازمه» می‌خوانند و با این عبارت بیان می‌کنند که «کُلُ ما حَکَمَ بِهِ العَقلُ حَکَم بِهِ الشَّرعُ»؛ یعنی هر آنچه عقل به آن حکم کند، شرع نیز به همان حکم می‌کند.

یکی از پر کاربردترین انواع دلیل عقلی، استنباط حکم شرعی از لوازم عقلی احکام است. توضیح اینکه گاهی شارع برای موضوعی حکمی بیان می‌کند که این حکم، لوازم عقلی‌ای دارد. در چنین شرایطی عقل حکم می‌کند: چنان که تبعیت از حکم شرع لازم است، اطاعت از لازمه عقلی آن نیز لازم و واجب است.

دانشمندان اصول فقه موارد متعددی را به عنوان لوازم عقلی احکام شرعی بیان کرده‌اند. ما در این درس به «مقدمهٔ واجب» و در درس بعد به «تلازم میان نهی و فساد» اشاره می‌کنیم:

مقدمه واجب

اگر شارع به وجوب عملی امر کند لازمهٔ این امر واجب شدن مقدمات آن است. به آن عملِ واجب که نیاز به مقدمه دارد «ذی‌المقدمه» گفته می‌شود. به این ترتیب نماز ذی‌المقدمه و وضو مقدمهٔ آن است.

از آنجا که وجوب انجام مقدمه از وجوب ذی‌المقدمه ناشی می‌شود و برای خود وجوب مستقلی ندارد، به این‌گونه واجبات «واجب غیری» نیز می‌گویند.

اقسام مقدمه: مقدمه تقسیمات متعددی دارد که در ادامه به یک مورد از آنها اشاره می‌کنیم:

مقدمهٔ عقلی و مقدمهٔ شرعی

اگر وجود یک واجب متوقف بر وجود مقدمه‌ای باشد که عقل به تنهایی آن را درک می‌کند، به آن مقدمه عقلی می‌گویند؛ مانند تهیه وسیله برای رفتن به حج. در این مثال، امر خداوند به حج تعلق گرفته است، اما عقل انسان درک می‌کند که امتثال امر پروردگار متوقف بر فراهم نمودن مقدمات حج است. پس چنان که خود حج واجب است، لازمهٔ عقلی آن که مقدمات حج می‌باشد نیز لازم است. (مقدمه عقلی)

اما اگر مقدمه را شرع تعیین کرده باشد نه عقل، به آن مقدمهٔ شرعی می‌گویند؛ همچون طهارت برای نماز. در نماز دو حکم شرعی توسط شارع بیان شده است: نخست وجوب نماز و دیگر مقدمه بودن طهارت برای نماز. در اینجا عقل حکم می‌کند که چون نماز واجب است و طهارت مقدمۀ آن می‌باشد، پس طهارت نیز واجب است. در این مثال، دلیل شرعی‌ای بر وجوب طهارت نداریم، اما عقل به دلیل مقدمه بودنِ آن برای نماز، حکم به وجوب شرعی طهارت می‌کند.