پسوند «یت» در نام کانیها
ریشه و معنای یک پسوند جهانی
پسوند «-ite» که در فارسی به صورت «یت» نوشته و تلفظ میشود، در حقیقت یک میراث زبانی از یونان باستان است. این پسوند از واژه یونانی «ites» گرفته شده که خود صفت نسبی کلمه «lithos» به معنای سنگ یا صخره است. بنابراین، وقتی نام یک ماده معدنی به «یت» ختم میشود، در اصل اشاره به این دارد که این ماده، مربوط به سنگ یا جزئی از جهان سنگها است.
استفاده از این پسوند آنقدر گسترده و موفق بوده که به یک استاندارد جهانی تبدیل شده است. امروزه، کمیسیون نامگذاری و طبقهبندی کانیهای جدید[1]، استفاده از این پسوند را به عنوان بخش پایانی نام اکثر کانیهای تازه کشفشده توصیه میکند تا یکنواختی و نظم در نامها حفظ شود.
داستانهایی در دل یک نام
هر کانی که با «یت» نامگذاری شده، یک داستان دارد. دانشمندان و کاشفان برای انتخاب نام، از منابع الهام مختلفی استفاده میکنند که هر کدام گوشهای از ویژگیهای آن کانی یا تاریخچه کشف آن را روایت میکند. این نامگذاری به چند دسته اصلی تقسیم میشود:
| دلیل نامگذاری | توضیح | مثالهای آشنا |
|---|---|---|
| ویژگی فیزیکی (مثل رنگ) | نام از روی رنگ، شکل بلور یا دیگر ویژگیهای آشکار کانی انتخاب میشود. |
مالاکیت (سبز): از نام گیاه پنیرک به زبان یونانی گرفته شده، چون رنگ سبز برگهای آن را دارد. آزوریت (آبی): از کلمه عربی «لازورد» به معنی آبی گرفته شده است. |
| محل کشف | کانی به نام منطقه یا شهری که برای اولین بار در آن پیدا شده، نامیده میشود. |
البات: از جزیره البا در ایتالیا. ایلمنیت: از کوههای ایلمن در روسیه. |
| اسم افراد | برای ادای احترام به دانشمندان، کاشفان یا حامیان علم. |
پرهنیت: اولین کانی که به نام شخصی (سرهنگ هندریک فون پرهن) نامگذاری شد. کوردیریت: به افتخار زمینشناس فرانسوی، لویی کوردیه. |
| ترکیب شیمیایی | نام، عناصر مهم سازنده کانی را نشان میدهد. |
کاوانسایت: حاوی کلسیم، وانادیم و سیلیس است. هماتیت: از کلمه یونانی خون گرفته شده، چون خاکه آن قرمز خونی است. |
از معدن تا زندگی: کاربرد کانیهای «یت» دار
شاید فکر کنید این نامهای علمی فقط به کار زمینشناسان میآیند، اما بسیاری از همین کانیها نقش بسیار مهمی در زندگی روزمره ما بازی میکنند. در واقع، ردپای آنها را در وسایل اطرافمان میتوان یافت.
به عنوان مثال، هماتیت ($Fe_2O_3$) یکی از مهمترین سنگهای آهن است. از آهن استخراجشده از آن برای ساخت بدنه خودرو، اسکلت ساختمانها، ریل قطار و هزاران وسیله دیگر استفاده میشود. باریت که در حفاری چاههای نفت کاربرد دارد یا کوارتزیت که در صنعت شیشهسازی به کار میرود، نمونههای دیگری هستند. حتی برخی از این کانیها به شکل سنگهای زینتی و جواهرات به خانههای ما راه پیدا میکنند، مانند مالاکیت سبز رنگ که در جواهرسازی از آن استفاده میشود.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. اگرچه پسوند «یت» مشخصاً برای کانیها رایج است، اما در شیمی نیز استفاده میشود. در شیمی، این پسوند برای نامیدن نمکها یا ترکیبات خاصی به کار میرود، مانند «سولفیت» در مقابل «سولفات». تشخیص این موضوع به دانش زمینه برمیگردد. اگر در درس علوم زمین یا در متن یک معدن دربارهی آن صحبت شود، احتمالاً یک کانی است.
اصلاً! نامگذاری کانیهای جدید یک فرآیند علمی بسیار دقیق و کنترلشده است. پس از کشف یک کانی جدید، دادههای آن برای بررسی به کمیسیون نامگذاری و طبقهبندی کانیهای جدید (CNMNC) ارسال میشود. این کمیسیون بررسی میکند که کانی واقعاً جدید است و نام پیشنهادی نیز طبق قواعد (مثل داشتن پسوند «یت» و منحصربهفرد بودن) انتخاب شده باشد. نامهای خودسرانه مثل «سنگ درخشانیت» مورد تأیید قرار نمیگیرند!
خیر، این یک قاعده بینالمللی است. در زبانهای دیگر نیز معادل این پسوند استفاده میشود. در انگلیسی «-ite»، در فرانسوی «-ite»، در آلمانی «-it» و در عربی «یت» به کار میرود. این اشتراک زبانی، کار دانشمندان سراسر جهان را برای شناخت و طبقهبندی کانیها آسان میکند.
پاورقی
1کمیسیون نامگذاری و طبقهبندی کانیهای جدید (Commission on New Minerals, Nomenclature and Classification - CNMNC): نهادی بینالمللی زیر نظر انجمن بینالمللی کانیشناسی (IMA) که مسئول بررسی و تصویب نام و مشخصات کانیهای تازه کشف شده در سراسر جهان است.
