نامگذاری کانیها: قصهای در دل سنگها
سه راه اصلی برای نامیدن یک کانی جدید
تصور کنید شما یک کاوشگر هستید و سنگی جدید و ناشناخته پیدا کردهاید. حالا باید برای آن یک نام مناسب انتخاب کنید. دانشمندان کانیشناس[2] معمولاً از یکی از این سه روش اصلی استفاده میکنند:
| روش نامگذاری | توضیح | مثال معروف |
|---|---|---|
| بر پایهٔ محل کشف | نام شهر، روستا، کوه، معدن یا منطقهای که کانی برای نخستین بار در آنجا یافت شده است. |
هماتیت نیشابور: از معادن نیشابور ایران. ایلمنیت[3]: از کوههای ایلمن در روسیه. پرکاربرد |
| بر پایهٔ نام افراد | برای بزرگداشت کاشف، کانیشناس برجسته یا فردی که نقش مهمی در زمینشناسی داشته است. |
براگیت[4]: به افتخار فیزیکدانان برجسته، ویلیام و لارنس براگ. کوپریت: از نام شیمیدان «آندریاس کوپر». |
| بر پایهٔ ویژگیها | توجه به رنگ، شکل بلور، ترکیب شیمیایی، سختی یا دیگر خصوصیات فیزیکی کانی. |
مگنتیت: به خاطر خاصیت آهنربایی قوی ($Fe_3O_4$). کوارتز دودی: به خاطر رنگ دودیگونه. گویا |
از شناسنامههای شیمیایی تا نامهای رایج
گاهی نام یک کانی مستقیماً از فرمول یا مواد سازندهاش میآید. برای مثال، کانی سیلیویت[5] از سیلیس (مهمترین بخش شیشه و شن) گرفته شده است. یا کانی کلسیت که از کلسیم تشکیل شده است. این مثل این است که برچسب مواد تشکیلدهنده روی یک بسته خوراکی را بخوانید!
از طرفی، بعضی نامها در طول تاریخ و بین مردم رایج شدهاند و ریشهی کهنی دارند. فیروزه به معنای سنگ پیروزی و متعلق به ایران است. مروارید گرچه یک کانی نیست (بلکه توسط یک جاندار دریایی ساخته میشود) اما نامی فارسی و بسیار قدیمی دارد.
کانیهای اطراف ما: از مداد تا کوههای ایران
بیایید به محیط اطراف خود نگاه کنیم. نوک مداد شما از کانی گرافیت ساخته شده است. نام گرافیت از یک کلمه یونانی به معنی «نوشتن» گرفته شده که دقیقاً کاربرد اصلی آن را نشان میدهد! پنجرههای خانهتان از شیشه ساخته شده که ماده اولیه آن کانی کوارتز (ماسه) است.
در ایران، ما کانیهای معروف زیادی داریم که نامشان با جغرافیای کشور گره خورده است. فیروزه نیشابور در همه جهان شناخته شده است. کانی سبز رنگ سرپانتین[7] در استان کرمان به وفور یافت میشود و نامش از واژهای لاتین به معنای «مار» به خاطر رنگ و طرح مارپوست آن گرفته شده است. حتی در سفر به اصفهان ممکن است صنایع دستی مسی ببینید که رنگ فیروزهای زیبایی دارند؛ این رنگ از پودر کانی مالاکیت (یک کانی مسدار سبز) به دست میآید.
پرسشهای رایج درباره نام کانیها
پاورقی
[1] الواند (Onyx): نوعی کانی از خانواده کلسدونی با نوارهای موازی.
[2] کانیشناس (Mineralogist): دانشمندی که به مطالعه کانیها میپردازد.
[3] ایلمنیت (Ilmenite): کانی اکسید آهن و تیتانیوم با فرمول $FeTiO_3$.
[4] براگیت (Braggite): کانی سولفید پلاتین، پالادیم و نیکل.
[5] سیلیویت (Silvite): کانی کلرید پتاسیم ($KCl$) که منبع مهم پتاسیم است.
[6] کوراندوم (Corundum): اکسید آلومینیوم ($Al_2O_3$) که پس از الماس سختترین کانی طبیعی است.
[7] سرپانتین (Serpentine): گروهی از کانیهای سیلیکات منیزیم که اغلب سبزرنگ هستند.
[8] IMA: International Mineralogical Association.
