ناباروری اولیه و ثانویه: سفری برای درک چالشهای فرزندآوری
ناباروری چیست؟ تعریف علمی و تفاوت آن با بچهدار نشدن
خیلی مهم است که بدانیم ناباروری یک بیماری است، نه یک انتخاب. تصور کنید یک کشاورز بذر سالمی (اسپرم) دارد و زمین حاصلخیزی (رحم و تخمک) هم دارد، اما به دلایلی بذر در زمین نمیروید. ناباروری دقیقاً شبیه همین وضعیت است. در تعریف پزشکی، اگر زوجی به مدت 1 سال (یا 6 ماه برای زنان بالای 35 سال) رابطهٔ جنسی منظم و بدون پیشگیری داشته باشند و بارداری رخ ندهد، ناباروری محسوب میشود.
تفاوت اصلی با «بچهدار نشدن به انتخاب خود» در این است که در ناباروری، تمایل به بارداری وجود دارد اما امکان آن به دلیل یک مانع زیستی فراهم نیست. این مسئله میتواند هم برای زن، هم برای مرد و یا هر دو باشد.
| ویژگی | ناباروری اولیه | ناباروری ثانویه |
|---|---|---|
| تعریف | زوج هرگز موفق به بارداری و تولد یک نوزاد زنده نشدهاند. | زوج قبلاً حداقل یک بارداری منجر به تولد نوزاد زنده داشتهاند، اما اکنون در بارداری مجدد ناتوان هستند. |
| میزان شیوع | حدود 40% از کل موارد ناباروری | حدود 60% از کل موارد ناباروری |
| احتمال علل | اغلب ناشی از مشکلات مادرزادی[۵]، اختلالات ژنتیکی یا بیماریهای طولانیمدت است. | اغلب ناشی از عوامل اکتسابی[۶] مانند افزایش سن، عفونتهای جدید، جراحیهای قبلی، تغییر سبک زندگی یا مشکلات ایجادشده پس از زایمان اول است. |
| چالش روانی | احساس محرومیت کامل از تجربهٔ والدینی و فشار اجتماعی مضاعف. | احساس سردرگمی و ناامیدی به دلیل موفقیت در گذشته و شکست در حال حاضر؛ نگرانی برای تکفرزند بودن تنها فرزند. |
علل شایع: چرا گاهی بارداری اتفاق نمیافتد؟
برای وقوع بارداری، یک زنجیره از اتفاقات باید به درستی رخ دهد: تولید تخمک سالم، تولید اسپرم سالم، لقاح[۷]، حرکت تخمک لقاحیافته به سمت رحم و لانهگزینی[۸] در دیوارهٔ رحم. مشکل در هر یک از این مراحل میتواند منجر به ناباروری شود.
علل را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد:
۱. علل مربوط به زنان: شایعترین علت، اختلال در تخمکگذاری است (مثل سندرم تخمدان پلیکیستیک[۹]). مشکلات لولههای رحمی (انسداد یا آسیب ناشی از عفونت یا جراحی)، اندومتریوز[۱۰] (رشد بافت داخلی رحم در بیرون از آن)، مشکلات رحمی (فیبروم[۱۱]، چسبندگی) و افزایش سن از دیگر دلایل هستند. یک فرمول ساده برای نشان دادن کاهش ذخیرهٔ تخمدان با افزایش سن: $ کیفیت و تعداد تخمکها \propto \frac{1}{سن} $. یعنی با افزایش سن، کیفیت و تعداد تخمکها نسبت معکوس دارد.
۲. علل مربوط به مردان: شامل کاهش تعداد، کاهش حرکت یا اشکال در شکل (مورفولوژی[۱۲]) اسپرمها، واریکوسل[۱۳] (گشاد شدن رگهای بیضه)، عفونتها یا اختلالات هورمونی میشود.
۳. علل مختلط: زمانی که هم زن و هم مرد دچار مشکل باشند.
۴. ناباروری با علت ناشناخته: در حدود 15-30% از زوجها، پس از انجام تمام آزمایشها، هیچ دلیل خاصی یافت نمیشود.
فرآیند تشخیص: پزشکان چگونه علت را پیدا میکنند؟
تشخیص، یک فرآیند گامبهگام و مشترک برای زوجین است. پزشک معمولاً با گرفتن تاریخچهٔ پزشکی کامل شروع میکند. سپس آزمایشهای مختلفی تجویز میشود. برای خانمها، بررسی سیکل قاعدگی، سونوگرافی برای دیدن تخمدانها و رحم، و آزمایشهای هورمونی رایج است. برای آقایان، تجزیه و تحلیل مایع منی[۱۴] اولین و مهمترین آزمایش است که سلامت اسپرمها را از نظر تعداد، حرکت و شکل بررسی میکند.
مثال: زوجی با ناباروری ثانویه مراجعه میکنند. زن 38 ساله است و یک فرزند 7 ساله دارد. پزشک پس از بررسی، متوجه میشود که زن دچار کمکاری تیروئید[۱۵] خفیف شده که پس از زایمان اول ایجاد شده و میتواند روی تخمکگذاری تأثیر بگذارد. همسرش نیز به دلیل شغل پشتمیزنشینی و افزایش وزن، کیفیت اسپرم کاهش یافته است. پس، اینجا یک علت مختلط و اکتسابی داریم.
راههای درمان و فناوریهای کمک باروری
امروزه گزینههای درمانی زیادی وجود دارد. انتخاب روش به علت ناباروری، سن زوجین و مدت زمان ناباروری بستگی دارد.
الف) درمانهای ساده و دارویی: برای تنظیم سیکل قاعدگی و تحریک تخمکگذاری استفاده میشوند. همچنین درمان عفونتها یا مشکلات هورمونی مانند کمکاری تیروئید میتواند کمککننده باشد.
ب) جراحی: برای رفع مشکلاتی مانند انسداد لولههای رحمی، اندومتریوز شدید، فیبرومهای بزرگ یا واریکوسل به کار میرود.
ج) فناوریهای کمک باروری[۱۶]: این روشها پیشرفتهتر هستند و لقاح خارج از بدن رحم را انجام میدهند.
| نام روش | شرح ساده | کاربرد معمول |
|---|---|---|
| آییوآی[۱۷] | اسپرمهای شستهشده و سالم مستقیماً به داخل رحم تزریق میشوند تا مسیر را کوتاه کنند. | ناباروری با علل خفیف در مردان، مشکلات گردن رحم یا ناباروری با علت ناشناخته. |
| آیویاف[۱۸] | لقاح در آزمایشگاه انجام میشود. تخمک و اسپرم در ظرف مخصوصی کنار هم قرار میگیرند و پس از تشکیل جنین، به رحم منتقل میشود. | انسداد لولههای رحمی، اندومتریوز شدید، کاهش شدید کیفیت اسپرم، شکست سایر روشها. |
| ایکسی[۱۹] | شکلی پیشرفتهتر از آیویاف که یک اسپرم سالم به طور مستقیم با سوزن بسیار ظریف داخل تخمک تزریق میشود. | ناباروری شدید مردانه، زمانی که تعداد یا حرکت اسپرم بسیار کم است. |
تأثیر سبک زندگی: نقش ما در سلامتی باروری
خیلی از عوامل خطر ناباروری، قابل کنترل هستند. سبک زندگی سالم میتواند شانس بارداری را افزایش دهد و حتی از بروز ناباروری ثانویه جلوگیری کند.
عوامل منفی: سیگار و قلیان (هم برای زن و هم برای مرد)، مصرف الکل، چاقی یا لاغری مفرط، استرس روانی طولانیمدت، قرارگیری در معرض برخی مواد شیمیایی یا تشعشعات.
عوامل مثبت: تغذیهٔ متعادل و سرشار از آنتیاکسیدانها (میوه و سبزیجات تازه)، حفظ وزن مناسب، ورزش منظم ولی نه شدید، مدیریت استرس و داشتن خواب کافی. این تغییرات ساده میتوانند کیفیت تخمک و اسپرم را بهبود بخشند.
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
خیر. این یک باور کاملاً نادرست و مضر است. طبق آمار، سهم مردان و زنان در علل ناباروری تقریباً برابر است (هر کدام حدود 30-40%). بقیه موارد هم مختلط یا ناشناخته است. بنابراین، بررسی هر دو طرف از همان ابتدا ضروری است.
استرس به تنهایی بعید است که علت اصلی ناباروری باشد، اما میتواند یک عامل تشدیدکننده باشد. استرس شدید و مزمن میتواند بر تعادل هورمونها تأثیر بگذارد و مثلاً تخمکگذاری را در زنان مختل کند یا تولید اسپرم را در مردان کاهش دهد. مدیریت استرس بخش مهمی از فرآیند درمان محسوب میشود.
لزوماً خیر. بسیاری از زوجها به دلایلی که فقط در یک مقطع زمانی وجود داشته (مثل یک عفونت موقت) دچار ناباروری ثانویه شدهاند و پس از درمان آن دلیل، ممکن است به طور طبیعی باردار شوند. اما اگر مشکل پایدار باشد (مثل انسداد دائمی لولهها)، احتمالاً برای بارداری مجدد نیز نیاز به کمک گرفتن از روشهای کمک باروری خواهد بود.
پاورقی
۱ ناباروری (Infertility)
۲ تخمکگذاری (Ovulation)
۳ لولههای رحمی (Fallopian Tubes)
۴ اسپرم (Sperm)
۵ مادرزادی (Congenital)
۶ اکتسابی (Acquired)
۷ لقاح (Fertilization)
۸ لانهگزینی (Implantation)
۹ سندرم تخمدان پلیکیستیک (Polycystic Ovary Syndrome - PCOS)
۱۰ اندومتریوز (Endometriosis)
۱۱ فیبروم (Uterine Fibroids)
۱۲ مورفولوژی (Morphology)
۱۳ واریکوسل (Varicocele)
۱۴ تجزیه و تحلیل مایع منی (Semen Analysis)
۱۵ کمکاری تیروئید (Hypothyroidism)
۱۶ فناوریهای کمک باروری (Assisted Reproductive Technologies - ART)
۱۷ آییوآی (Intrauterine Insemination - IUI)
۱۸ آیویاف (In Vitro Fertilization - IVF)
۱۹ ایکسی (Intracytoplasmic Sperm Injection - ICSI)
