عامل Rh: کلیدی پنهان در سلامت نوزادان

گروه‌های خونی و عامل Rh: الفبای اولیه

همه‌ی ما می‌دانیم که خون افراد با یکدیگر متفاوت است. این تفاوت عمدتاً به دلیل وجود یا عدم وجود پروتئین‌های خاصی روی گلبول‌های قرمز خون است. معروف‌ترین این پروتئین‌ها، A و B هستند که چهار گروه خونی اصلی A، B، AB و O را می‌سازند. اما عامل Rh پروتئین مهم دیگری است که تقریباً 85% از مردم جهان آن را روی گلبول‌های قرمز خود دارند. به این افراد Rh مثبت می‌گویند. 15% باقی‌مانده این پروتئین را ندارند و Rh منفی نامیده می‌شوند.

مثال: فرض کنید گروه خونی شما A+ است. A به معنای داشتن پروتئین A و علامت + به معنای Rh مثبت است. اگر گروه خونی O- داشته باشید، یعنی نه پروتئین A و نه B را دارید و Rh منفی هستید.

ناسازگاری Rh در بارداری: وقتی خون مادر و جنین باهم سازگار نیستند

مشکل اصلی زمانی به وجود می‌آید که یک مادر Rh منفی، جنینی Rh مثبت را باردار باشد. این اتفاق اغلب وقتی رخ می‌دهد که پدر بچه Rh مثبت باشد. در طول بارداری، معمولاً خون مادر و جنین کاملاً از هم جدا هستند. اما در برخی شرایط مانند زایمان، سقط‌جنین، یا برخی آزمایشات پزشکی، ممکن است مقدار کمی از خون جنین وارد جریان خون مادر شود.

برای سیستم ایمنی مادر Rh منفی، پروتئین Rh روی گلبول‌های قرمز جنین (که از پدر به ارث رسیده) مانند یک ماده‌ی خارجی و خطرناک به نظر می‌رسد. در نتیجه، سیستم ایمنی مادر شروع به تولید پادتن⁵ علیه عامل Rh می‌کند. این پادتن‌ها معمولاً در بارداری اول خطری ایجاد نمی‌کنند، زیرا تولید آنها زمان‌بر است.

خطری که در بارداری‌های بعدی وجود دارد، این است که اگر جنین دوباره Rh مثبت باشد، این پادتن‌های ساخته‌شده در بدن مادر، می‌توانند از جفت عبور کرده و به گلبول‌های قرمز جنین حمله کنند و آنها را از بین ببرند. به این وضعیت بیماری همولیتیک نوزادان یا Erythroblastosis Fetalis می‌گویند.

علائم، تشخیص و پیامدهای بیماری همولیتیک نوزادان

تخریب گلبول‌های قرمز جنین می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند. سلول‌های قرمز مسئول حمل اکسیژن هستند. کم‌خونی شدید، جنین را برای جبران این کمبود وادار به تولید سریع و خارج از قاعده‌ی گلبول‌های قرمز می‌کند که حتی ممکن است این سلول‌ها را به کبد و طحال بفرستد. همچنین، تجزیه‌ی گلبول‌های قرمز ماده‌ای به نام بیلی‌روبین⁶ آزاد می‌کند که در مقادیر بالا برای مغز جنین سمی است.

خوشبختانه با پیشرفت پزشکی، تشخیص این مشکل بسیار آسان شده است. با یک آزمایش ساده‌ی خون در اوایل بارداری، گروه خونی و Rh مادر مشخص می‌شود. اگر مادر Rh منفی بود، پزشک با آزمایشاتی پادتن ضد-Rh در خون او را بررسی می‌کند و سلامت جنین را تحت نظر می‌گیرد.

پیشگیری و درمان: پیروزی علم پزشکی بر ناسازگاری Rh

جالب است بدانید که برای جلوگیری از این بیماری، یک راه‌حل بسیار مؤثر و ساده وجود دارد: تزریق آمپول روگام (ایمونوگلوبولین ضد-D)⁷. این آمپول حاوی پادتن‌های آماده علیه عامل Rh است که به مادر Rh منفی تزریق می‌شود.

مثال عملی: یک مادر با گروه خونی A-، نوزادی با گروه خونی B+ به دنیا می‌آورد. در طی زایمان، احتمال مخلوط شدن خون مادر و نوزاد وجود دارد. اگر ظرف 72 ساعت پس از زایمان، به این مادر آمپول روگام تزریق شود، پادتن‌های موجود در این آمپول، هر گلبول قرمز Rh مثبت جنینی که وارد بدن مادر شده را قبل از اینکه سیستم ایمنی مادر آنها را شناسایی کند، از بین می‌برند. در نتیجه، سیستم ایمنی مادر هرگز تحریک نمی‌شود و پادتن ماندگار ضد-Rh تولید نمی‌کند. به این ترتیب، بارداری‌های بعدی کاملاً ایمن خواهند بود.

این تزریق علاوه بر بعد از زایمان، در سایر مواقعی که احتمال مخلوط شدن خون وجود دارد نیز انجام می‌شود، مانند: پس از سقط، پس از آزمایشات تهاجمی مانند آمنیوسنتز، و حتی به عنوان یک اقدام پیشگیرانه در هفته‌ی 28 بارداری.

درمان نوزاد مبتلا: از نوردرمانی تا تعویض خون

اگر به هر دلیلی بیماری همولیتیک در نوزاد ایجاد شود، پزشکان راه‌های درمانی مؤثری دارند. برای زردی خفیف، از نوردرمانی (فوتوتراپی) استفاده می‌کنند. در این روش، نوزاد در زیر نور آبی خاصی قرار می‌گیرد که به تجزیه‌ی بیلی‌روبین و دفع آن کمک می‌کند. در موارد شدیدتر، ممکن است نیاز به تعویض خون باشد. در این روش، خون نوزاد که حاوی پادتن‌های مادری و بیلی‌روبین بالا است، به تدریج با خون سالم و سازگار جایگزین می‌شود.

اشتباهات رایج و پرسش‌های مهم

پاورقی

¹عامل Rh (Rhesus factor): پروتئینی روی سطح گلبول‌های قرمز که نام آن از میمون رزوس (Rhesus macaque) گرفته شده‌است که نخستین بار این پروتئین در خون آن کشف شد.

²Rh مثبت (Rh positive): به فردی گفته می‌شود که پروتئین Rh را روی گلبول‌های قرمز خود دارد.

³Rh منفی (Rh negative): به فردی گفته می‌شود که پروتئین Rh را روی گلبول‌های قرمز خود ندارد.

⁴بیماری همولیتیک نوزادان (Hemolytic Disease of the Newborn - HDN): بیماری که در آن پادتن‌های تولیدشده در بدن مادر علیه گلبول‌های قرمز جنین، باعث تخریب آنها می‌شود.

⁵پادتن (Antibody): پروتئین دفاعی که توسط سیستم ایمنی بدن در پاسخ به حضور یک ماده خارجی (آنتی‌ژن) ساخته می‌شود.

⁶بیلی‌روبین (Bilirubin): ماده‌ای زردرنگ که از تجزیه‌ی هموگلوبین موجود در گلبول‌های قرمز فرسوده به وجود می‌آید. مقدار زیاد آن در نوزادان باعث زردی می‌شود.

⁷ایمونوگلوبولین ضد-D (Anti-D Immunoglobulin): نام علمی آمپول روگام که حاوی پادتن علیه عامل Rh (عامل D) است.