پیشگیری از اچآیوی[1]: پرهیز از رفتارهای پرخطر و عدم استفاده از وسایل مشترک
اچآیوی چیست و چگونه عمل میکند؟
اچآیوی[1] یک ویروس است که به سلولهای خاصی از سیستم ایمنی بدن، عمدتاً سلولهای سیدی۴ پلاس[2] حمله میکند. سیستم ایمنی، مانند سربازان دفاعی بدن ما در برابر بیماریها عمل میکند. ویروس اچآیوی با ورود به این سلولها، در آنها تکثیر شده و در نهایت آنها را از بین میبرد. با کاهش تدریجی تعداد این سلولها، بدن توانایی مبارزه با عفونتها و برخی سرطانها را از دست میدهد. به این مرحله پیشرفته بیماری، ایدز[3] گفته میشود. فرد مبتلا به اچآیوی ممکن است سالها بدون علامت باشد، اما میتواند ویروس را به دیگران منتقل کند.
راههای اصلی انتقال اچآیوی: شناخت "خطر"
ویروس اچآیوی در مایعات خاص بدن فرد مبتلا به مقدار کافی برای انتقال وجود دارد. برای وقوع عفونت، این مایعات باید وارد جریان خون فرد دیگر شوند. راههای اصلی انتقال به سه دسته تقسیم میشوند:
| راه انتقال | توضیح و مثال | درصد ریسک انتقال* |
|---|---|---|
| تماس جنسی محافظتنشده | رابطهای که در آن از کاندوم[4] استفاده نشود. ویروس از طریق مایعات جنسی (منی، ترشحات واژن) و تماس با غشاهای مخاطی (مثلاً واژن، مقعد) منتقل میشود. رابطه مقعدی پرخطرترین نوع است. | متغیر (از 0.04% تا 1.4% در هر بار) |
| تماس با خون آلوده | مهمترین مثال: استفاده مشترک از سرنگ و سوزن برای تزریق مواد مخدر. همچنین انتقال از مادر مبتلا به کودک در حین زایمان یا شیردهی، و آسیبهای ناشی از سوزن یا ابزار تیز آلوده در پرسنل درمانی. | حدود 0.63% در هر بار (برای سوراخ شدن پوست با سوزن آلوده) |
| از مادر به کودک | در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی. خوشبختانه با درمان دارویی مادر و نوزاد و پرهیز از شیردهی، این ریسک به زیر 1% کاهش مییابد. | 15-45% (بدون مداخله درمانی) |
* اعداد تخمینی برای نشاندادن نسبت خطر هستند و به عوامل زیادی بستگی دارند.
پرهیز از رفتارهای پرخطر: اولین و مؤثرترین استراتژی
پرهیز به معنای خودداری آگاهانه از انجام کارهایی است که خطر انتقال ویروس را به همراه دارند. این مؤثرترین راه پیشگیری است. در ادامه به مصادیق آن میپردازیم:
۱. پرهیز از تماس جنسی محافظتنشده: بهترین راه برای پیشگیری از انتقال جنسی، بهتأخیر انداختن شروع روابط جنسی تا زمانی است که فرد به بلوغ فکری و احساسی کافی رسیده باشد. برای افرادی که فعالیت جنسی دارند، استفاده صحیح و مداوم از کاندوم لاتکس در هر بار رابطه، ریسک انتقال را به شدت کاهش میدهد. وفاداری متقابل به یک شریک جنسی سالم و تستشده نیز یک راهبرد مهم است.
۲. پرهیز از استفاده مشترک از وسایل تزریق: این بخش بهویژه برای نوجوانان و جوانان بسیار مهم است. هرگز و تحت هیچ شرایطی از سرنگ، سوزن، سرنگ قلمی (برای تزریق انسولین) یا هر وسیلهی تیز دیگری که قبلاً توسط فرد دیگری استفاده شده است، مجدداً استفاده نکنید. این وسایل حتی پس از شستشو ممکن است حاوی مقادیر میکروسکوپی خون آلوده باشند. برای مثال، در یک مراسم خالکوبی غیراستاندارد، اگر دستگاه سوزنزن بهدرستی استریل نشود، میتواند ویروس را منتقل کند.
۳. پرهیز از مصرف مواد محرک و مخدر: مصرف این مواد (مانند شیشه، کراک، هروئین) میتواند قضاوت فرد را مختل کند و او را به سمت رفتارهای پرخطر جنسی یا استفاده مشترک از وسایل تزریق سوق دهد. پیشگیری از مصرف مواد، یک لایه حفاظتی اضافه ایجاد میکند.
وسایل مشترک: کدامها خطرناک هستند و کدامها نه؟
یک باور غلط رایج، ترس از انتقال اچآیوی از طریق وسایل روزمره است. باید به وضوح بدانیم ویروس اچآیوی در محیط خارج از بدن انسان بسیار شکننده است و توسط حرارت، مواد ضدعفونیکننده معمولی و حتی هوای آزاد به سرعت از بین میرود.
| وسیله / موقعیت | وضعیت خطر | توضیح علمی |
|---|---|---|
| سرنگ، سوزن، تیغ تزریقاتی مشترک | خطر بسیار بالا | به دلیل تماس مستقیم با خون و ورود آن به جریان خون فرد دیگر. مثال: استفاده مشترک برای تزریق دارو، استروئید یا مواد مخدر. |
| مسواک، تیغ اصلاح صورت/بدن | خطر نظری | در صورت وجود خون تازه (مثلاً از لثههای خونریزیدهنده روی مسواک) و تماس آن با زخم باز در دهن یا پوست فرد دیگر، انتقال امکانپذیر اما بسیار نادر است. پیشگیری: استفاده شخصی. |
| لیوان، قاشق، ظروف غذا، حوله، لباس، توالت، استخر | بدون خطر | ویروس از طریق بزاق، عرق، ادرار و مدفوع (در غیاب خون قابل مشاهده) منتقل نمیشود. همچنین در آب استخر که کلرزنی شده، به سرعت از بین میرود. |
| دست دادن، در آغوش گرفتن، بوسه معمولی | بدون خطر | ویروس از طریق پوست سالم منتقل نمیشود. بوسه عمیق با زخم خونریزیدهنده در دهان هر دو طرف، خطر نظری بسیار ناچیزی دارد که تاکنون هیچ مورد ثابتشدهای نداشته است. |
محاسبه ریسک و نقش ریاضی در درک پیشگیری
میتوان با یک مدل ساده ریاضی، اهمیت پرهیز از رفتارهای تکراری پرخطر را نشان داد. فرض کنید ریسک انتقال ویروس در یک رفتار پرخطر مشخص (مثلاً استفاده مشترک از سرنگ) در هر بار $p$ باشد. احتمال عدم انتقال در هر بار انجام آن رفتار، برابر است با:
حال اگر این رفتار به تعداد $n$ بار تکرار شود، احتمال کلی عدم انتقال در کل این دفعات از ضرب احتمالات به دست میآید:
و در نتیجه، احتمال انتقال بعد از $n$ بار تکرار برابر است با:
مثلاً اگر $p = 0.0063$ (ریسک انتقال در هر بار استفاده از سرنگ مشترک) باشد، بعد از تنها $10$ بار تکرار، احتمال انتقال تقریباً به $6.1\%$ میرسد. این فرمول به وضوح نشان میدهد که "پرهیز" کامل از رفتار پرخطر (یعنی $n=0$) تنها راه برای صفر کردن قطعی ریسک ($P=0$) است.
نقش مدرسه و دانشآموزان در پیشگیری: اقدام عملی
محیط مدرسه میتواند مکانی امن برای آموزش و ترویج رفتارهای سالم باشد. دانشآموزان میتوانند نقش فعالی داشته باشند:
۱. آموزش همسالان: پس از یادگیری دقیق مطالب، میتوانید با دوستان خود در مورد راههای عدم انتقال (مثل عدم انتقال از طریق دست دادن یا نشستن روی نیمکت مشترک) صحبت کنید تا ترس بیجا و تبعیض از بین برود.
۲. اقدام در موقعیتهای اضطراری: اگر در مدرسه یا پارک با یک سرنگ یا سوزن استفادهشده مواجه شدید، هرگز آن را لمس نکنید. به یک معلم، ناظم یا مسئول بهداشت اطلاع دهید تا با تجهیزات مناسب آن را جمعآوری و معدوم کنند.
۳. سازماندهی کمپینهای آگاهیبخشی: طراحی پوستر، ارائه در مراسم صبحگاه یا تولید محتوای آموزشی ساده در شبکههای اجتماعی دانشآموزی با موضوع "پیشگیری با پرهیز و آگاهی".
اشتباهات رایج و پرسشهای مهم
پاسخ: خیر. ویروس اچآیوی در بدن پشه تکثیر نمیشود و از طریق نیش حشرات قابل انتقال نیست. این یک باور غلط اما بسیار رایج است.
پاسخ: اولاً آرامش خود را حفظ کنید. اگر پوست شما سالم و بدون زخم است، خطری وجود ندارد. اگر خون روی پوست زخمی یا چشم شما پاشید، بلافاصله آن ناحیه را با آب زیاد و صابون بشویید (چشمها را فقط با آب یا سرم شستشو). سپس موضوع را به یک بزرگتر یا مسئول بهداشت اطلاع دهید تا در صورت نیاز، ارزیابی و پیگیری پزشکی انجام شود. انتقال از این طریق بسیار نادر است.
پاسخ: هنوز واکسن مؤثری برای پیشگیری در دسترس نیست. اما درمانهای ضدویروسی بسیار مؤثری وجود دارند که با مهار تکثیر ویروس، بار ویروسی[5] را در خون فرد مبتلا به حد غیرقابل تشخیص میرسانند. در این حالت، فرد تقریباً نمیتواند ویروس را به دیگران منتقل کند و میتواند یک زندگی طولانی و سالم داشته باشد. این درمانها بیماری را معالجه نمیکنند، اما آن را به یک بیماری مزمن کنترلپذیر تبدیل میکنند.
پاورقی
[1]اچآیوی (HIV): مخفف Human Immunodeficiency Virus به معنای «ویروس نقص ایمنی انسان».
[2]سلول سیدی۴ پلاس (CD4+ T cells): نوعی گلبول سفید که نقش فرماندهی در سیستم ایمنی بدن دارد و هدف اصلی ویروس اچآیوی است.
[3]ایدز (AIDS): مخفف Acquired Immunodeficiency Syndrome به معنای «سندرم نقص ایمنی اکتسابی». مرحله پیشرفته عفونت با اچآیوی.
[4]کاندوم (Condom): وسیلهای پوششی (معمولاً از جنس لاتکس) که در هنگام رابطه جنسی برای پیشگیری از بارداری و انتقال عفونتهای مقاربتی استفاده میشود.
[5]بار ویروسی (Viral Load): مقدار ویروس موجود در یک میلیلیتر از خون فرد مبتلا. با درمان ضدویروسی موفق، بار ویروسی به سطح «غیرقابل تشخیص» میرسد.
