بیماریهای منتقله از راه خون: دشمنانی نامرئی در مایعات بدن
بیماریهای منتقله از راه خون دقیقاً چه هستند؟
بدن انسان از مایعات مختلفی تشکیل شده است. خون، یکی از حیاتیترین این مایعات است که مواد غذایی و اکسیژن را به سلولها میرساند. اما گاهی اوقات، خود خون یا مایعات دیگر بدن مانند ترشحات جنسی، بزاق (در برخی بیماریها) یا حتی عرق میتوانند حاوی موجودات ریزی به نام «عامل بیماریزا» باشند. اگر این عوامل بیماریزا از بدن فرد آلوده وارد جریان خون فرد سالم شوند، میتوانند باعث ایجاد بیماریهای منتقله از راه خون شوند.
یک مثال ساده: فرض کنید فردی مبتلا به یک ویروس خاص در خونش است. اگر حتی مقدار بسیار کمی از خون این فرد روی یک سوزن تیز باقی بماند و همان سوزن بلافاصله پوست فرد سالم را سوراخ کند، ویروس میتواند وارد بدن فرد سالم شده و او را نیز بیمار کند. این یک نمونه کلاسیک از انتقال از طریق تماس خونی است.
| راه انتقال | شرح و مثال | میزان خطر |
|---|---|---|
| تماس مستقیم با خون آلوده | تزریق با سرنگ مشترک (در مصرف مواد مخدر)، انتقال خون کنترل نشده (امروزه نادر)، تماس زخم باز با خون آلوده. | خیلی بالا |
| از مادر به کودک (انتقال عمودی) | انتقال ویروس در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی. مثال: انتقال اچآیوی از مادر مبتلا به نوزاد. | بالا (اما قابل پیشگیری با دارو) |
| تماس جنسی محافظت نشده | برخی از این ویروسها در ترشحات جنسی نیز وجود دارند. مثال: انتقال ویروس هپاتیت B یا اچآیوی. | بالا |
| تماس با وسایل آلوده | استفاده از مسواک، تیغ ریشتراشی یا وسایل خالکوبی استریل نشده که ممکن است لکههای خون روی آن باشد. | متوسط |
| حوادث شغلی (برای پرسنل پزشکی) | فرو رفتن سوزن آلوده به دست پرستار یا پزشک هنگام درمان بیمار. | متوسط تا بالا (بسته به ویروس) |
معرفی مهمترین بیماریهای این گروه
بسیاری از بیماریها میتوانند از این راه منتقل شوند، اما چند مورد از همه شایعتر و خطرناکتر هستند:
۱. هپاتیت B[2]: یک عفونت ویروسی که به کبد حمله میکند. ویروس آن در خون و ترشحات بدن به میزان بالا وجود دارد. میتواند باعث التهاب کبد، سیروز[4] یا حتی سرطان کبد شود. خوشبختانه واکسن بسیار مؤثری برای پیشگیری از آن وجود دارد.
۲. هپاتیت C: نوع دیگری از ویروس هپاتیت که عمدتاً از طریق تماس مستقیم با خون آلوده منتقل میشود. اغلب در ابتدا علائم واضحی ندارد اما میتواند به آسیب کبدی مزمن منجر شود. تاکنون واکسن ندارد اما داروهای جدیدی برای درمان آن کشف شدهاست.
۳. اچآیوی/ایدز[3]: ویروس اچآیوی به سیستم دفاعی بدن (سلولهای CD4) حمله میکند و آن را ضعیف میکند. اگر این عفونت کنترل نشود، به مرحلهای به نام ایدز میرسد که بدن در برابر انواع عفونتها و سرطانها آسیبپذیر میشود. این ویروس نیز از طریق خون، ترشحات جنسی و شیر مادر منتقل میشود. با داروهای ضدویروسی میتوان آن را به خوبی کنترل کرد.
۴. بیماریهای باکتریایی: برخی باکتریها مانند «سیفلیس»[5] نیز میتوانند از طریق خون و ترشحات منتقل شوند، البته راه اصلی انتقال سیفلیس، تماس جنسی است.
اصول طلایی پیشگیری: چگونه از خود محافظت کنیم؟
پیشگیری از این بیماریها بر چند اصل ساده اما بسیار مهم استوار است. این اصول هم برای عموم مردم و هم برای کارکنان مراکز درمانی حیاتی هستند:
۱. واکسیناسیون: مؤثرترین سلاح. واکسن هپاتیت B به تمام نوزادان و افرادی که در معرض خطر هستند تزریق میشود. متأسفانه برای هپاتیت C و اچآیوی واکسن وجود ندارد.
۲. رعایت احتیاط استاندارد[6]: این اصل میگوید باید با خون و تمام ترشحات بدن همه افراد، به عنوان منبع احتمالی عفونت رفتار کرد. یعنی همیشه هنگام تماس احتمالی با این مایعات (مثلاً کمکهای اولیه) از وسایل محافظتی مثل دستکش یکبارمصرف استفاده کنیم.
۳. پرهیز از اشتراک وسایل شخصی: به هیچ وجه از مسواک، تیغ، ناخنگیر، گوشواره یا سرنگ مشترک استفاده نکنید. این وسایل میتوانند حاوی لکههای میکروسکوپی خون باشند.
۴. انجام فعالیتهای پرخطر با آگاهی: خالکوبی، حجامت یا سوراخ کردن گوش حتماً باید در مراکز مجاز و با رعایت کامل استریلیزاسیون[7] انجام شود. همچنین پرهیز از مصرف مواد مخدر تزریقی و استفاده از سرنگ مشترک، یکی از مهمترین راههای قطع زنجیرهٔ انتقال است.
۵. غربالگری خون و اهدای سالم: امروزه تمام خونهای اهدایی از نظر ویروسهای هپاتیت B، هپاتیت C و اچآیوی به دقت آزمایش میشوند تا خطر انتقال از این راه به نزدیک صفر برسد.
یک سناریوی عملی: از آسیب تا مدیریت
فرض کنید «علی» دانشآموزی است که در حیاط مدرسه زمین میخورد و زانویش زخمی میشود و خونریزی دارد. «رضا» دوستش برای کمک میآید. در این لحظه چه باید کرد؟
مرحله ۱ (محافظت از کمککننده): رضا باید قبل از تماس با خون علی، اگر دستکش یکبارمصرف در جعبه کمکهای اولیه موجود است، آن را بپوشد. اگر دستکش نبود، میتواند از چند لایه دستمال کاغذی تمیز استفاده کند. این کار، رضا را در برابر هر ویروس احتمالی در خون علی (که شاید حتی خودش از آن خبر نداشته باشد) محافظت میکند.
مرحله ۲ (تمیز کردن و پانسمان): زخم با آب تمیز شسته و با یک پانسمان استریل پوشانده میشود.
مرحله ۳ (دفع ایمن زبالهها): دستکش، دستمالهای آغشته به خون و هر وسیلهٔ آلودهٔ دیگر باید در یک کیسه پلاستیکی گذاشته و به عنوان زبالهٔ عفونی دفع شوند. بهتر است این کیسه را سرپرست آموزشگاه مدیریت کند.
این سناریوی ساده، اصل «احتیاط استاندارد» را در عمل نشان میدهد: همیشه فرض کن خون دیگران ممکن است آلوده باشد و از خودت محافظت کن.
پرسشهای مهم و باورهای نادرست
پاسخ: خیر. این ویروسها از طریق تماسهای اجتماعی عادی مانند دست دادن، بغل کردن، صحبت کردن، استفاده از ظروف مشترک، سوار شدن در یک وسیله نقلیه یا شنا در استخر مشترک منتقل نمیشوند. انتقال نیاز به تماس مستقیم خون-خون یا ترشحات خاص بدن دارد. نباید افراد مبتلا را منزوی کرد یا از آنها ترسید.
پاسخ: خیر. ویروسهایی مانند اچآیوی یا هپاتیت B و C در بدن پشه تکثیر نمیشوند و از بین میروند. پشه وقتی میگزد، بزاق خود را به فرد تزریق میکند، نه خون فرد قبلی را. بنابراین این بیماریها از طریق نیش حشرات منتقل نمیشوند.
پاسخ: بلافاصله محل تماس (مثلاً زخم) را با آب و صابون بشویید. سپس فوراً به یک مرکز بهداشتی-درمانی مراجعه کنید. در آنجا وضعیت شما ارزیابی و ممکن است برای برخی بیماریها (مثل هپاتیت B یا اچآیوی) داروهای پیشگیرانهٔ فوری (پروفیلاکسی[8]) برای شما شروع شود. این داروها اگر به موقع مصرف شوند، شانس ابتلا را به شدت کاهش میدهند.
پاورقی
[1] Bloodborne Diseases (بیماریهای منتقله از راه خون)
[2] Hepatitis B (هپاتیت ب): یک عفونت ویروسی که کبد را درگیر میکند.
[3] HIV (Human Immunodeficiency Virus): ویروس نقص ایمنی انسانی که عامل بیماری ایدز است.
[4] سیروز: ایجاد جای زخم (فیبروز) پیشرفته و غیرقابل بازگشت در کبد.
[5] Syphilis (سیفلیس): یک عفونت باکتریایی مقاربتی.
[6] Standard Precautions (احتیاط استاندارد): مجموعهای از اقدامات کنترل عفونت که برای همه بیماران اعمال میشود.
[7] Sterilization (استریلیزاسیون): فرآیند از بین بردن تمام اشکال حیات میکروبی از یک شیء.
[8] Post-Exposure Prophylaxis - PEP (پروفیلاکسی پس از مواجهه): مصرف داروهای پیشگیرانه بلافاصله پس از احتمال مواجهه با یک عامل عفونی برای جلوگیری از بیماری.
